W poszukiwaniu alternatywy. Stosunki gospodarcze Białorusi z państwami przestrzeni postradzieckiej

Pięć pakietów sankcji unijnych, które zostały nałożone na Białoruś oraz faktyczne zamrożenie stosunków Białorusi ze wszystkimi państwami UE oraz z Ukrainą, w istotny sposób zmieniły pozycję i możliwości A. Łukaszenki na arenie międzynarodowej. O ile w latach 2015- 2020 białoruski dyktator miał możliwość ciągłego balansowania pomiędzy Europą a Rosją (w obszarze współpracy gospodarczej Białoruś w pewnym momencie dość skutecznie wykorzystywała możliwości Partnerstwa Wschodniego oraz przyciągała inwestycje z państw UE), to po sierpniu 2020 roku pole do manewru zniknęło, zostawiwszy A. Łukaszenkę w stanie pełnej, ekonomicznej zależności od Rosji. W tej sytuacji zmieniła się również rola najbliższych Białorusi państw przestrzeni postradzieckiej, z którymi Białoruś ma najwięcej powiązań gospodarczych. Obecnie jednak nie ze wszystkich tych możliwości A. Łukaszenka może się korzystać.

W poniższym tekście przeanalizujemy zmiany, które nastąpiły w obszarze współpracy gospodarczej Białorusi z najważniejszymi partnerami z przestrzeni postradzieckiej: Ukrainą, Kazachstanem i Azerbejdżanem. Natomiast w części poświęconej współpracy Białorusi z Eurazjatycką Unią Gospodarczą spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czy organizacja ta daje faktyczne możliwości równomiernego rozwoju stosunków gospodarczych z państwami Eurazji.

Ukraińsko- białoruskie stosunki gospodarcze: gospodarka zakładnikiem polityki

Białoruskie wydarzenia z sierpnia 2020 roku miały olbrzymi wpływ na ukraińsko-białoruskie stosunki polityczne, zakończyły bowiem okres ocieplenia w relacjach obu państw. Ukraińskie władze były zmuszone ostro zareagować na represje reżimu A. Łukaszenki wobec protestujących, co w bardzo szybkim tempie doprowadziło do zmiany tonu wzajemnej politycznej retoryki władz obu państw. Równocześnie, przez długi czas, dwustronne stosunki gospodarcze pozostawały nieomal niezależne od kryzysu politycznego. Wydawało się, że władze Ukrainy i Białorusi chciały przetrwać ten okres minimalizując straty we współpracy gospodarczej. Oczywistym powodem takiej sytuacji był dość dynamiczny i obiecujący rozwój ukraińsko- białoruskich stosunków gospodarczych przed sierpniem 2020 roku.

Po wydarzeniach Euromajdanu i rozpoczęciu w 2014 roku rosyjskiej agresji na Krymie i w Donbasie, ukraińska gospodarka potrzebowała restrukturyzacji obecności na rynkach zewnętrznych. Potrzeby polityczne wiązały się ze zmniejszeniem zależności gospodarczej od Rosji. Jednocześnie jednak, Ukraina, nie będąca członkiem UE, nie mogła liczyć na wsparcie, wystarczające do tego, żeby inni partnerzy mogli zastąpić Rosję w sferze handlu zagranicznego i współpracy gospodarczej. Rozwiązaniem alternatywnym w tej sytuacji okazała się właśnie Białoruś, czemu sprzyjały po pierwsze dawne i mocne powiązania gospodarcze tych państw, po drugie w dużej mierze zintegrowane systemy ekonomiczne, po trzecie wspomniany wyżej okres ocieplenia w stosunkach politycznych sąsiadujących ze sobą państw. Dlatego ówczesne kierownictwo Ukrainy było nastawione na jak największe rozszerzenie współpracy gospodarczej z Białorusią. Prezydent Ukrainy Petro Poroszenko (2014- 2019) apelował o  zwiększenie handlu pomiędzy tymi dwoma państwami do 8 mld USD rocznie[1]. Do takich wskaźników handel dwustronny jednak nie doszedł. Niemniej jednak, w ciągu czterech lat z rzędu wskaźniki handlu dwustronnego rosły i pod koniec 2019 roku prawie doszły do poziomu z lat 2013- 2014.

Białoruska strona też była nastawiona na to, aby rozszerzać współpracę gospodarczą, jednocześnie wykorzystując ją do ocieplenia stosunków z UE. Świadczy o tym m. in. nieudana próba wciągnięcia Białorusi w wojnę handlową z Ukrainą. 1 maja 2014 roku Białoruś wprowadziła licencje na import piwa z krajów spoza Unii Celnej, a w czerwcu tegoż roku− obowiązkowe, jednorazowe zezwolenia na import makaronów i wyrobów cukierniczych, cementu, szkła i opakowań szklanych. Według informacji posiadanych przez ukraińskich dziennikarzy, wprowadzenie przez Białoruś licencjonowania związane było z naciskiem ze strony rosyjskiej[2].

Licencje wydawano tylko po uzgodnieniu ze stroną białoruską wartości brzegowych cen sprzedaży, co doprowadziło do znacznego wzrostu cen produktów. W rzeczywistości zakaz ten dotyczył jednak tylko importu z Ukrainy, ponieważ dostawy takich produktów z innych krajów są niewielkie. Wstrzymano dostawy piwa, słodyczy, makaronów, karmelu i innych wyrobów cukierniczych z Ukrainy na Białoruś. Ukraina zareagowała na ten nieprzyjazny krok strony białoruskiej i wprowadziła zakaz importu białoruskich opon, ciężarówek, lodówek, nawozów mineralnych i produktów mlecznych. W rezultacie białoruscy ekonomiści przyznali, że wzajemny bojkot wyrządził więcej szkody Białorusi, niż Ukrainie i 19 sierpnia licencjonowanie zostało zlikwidowane.

Do 2020 podobne wydarzenia w stosunkach gospodarczych pomiędzy Ukrainą a Białorusią nie miały miejsca, co pozwoliło na stały i dynamiczny wzrost handlu pomiędzy państwami. Ta tendencja była wspierana przez utworzenie nowych instytucji, które miały jeszcze powiększyć obszar współpracy gospodarczej obu państw. Największą i najbardziej wpływową z nich stać się miało powstałe w 2018 roku Forum Regionów Ukrainy i Białorusi. Zaplanowano więc formułę corocznego spotkania, w ramach którego prezentować planowano możliwości gospodarcze obu państw, organizowano spotkania polityczne oraz ułatwiać nawiązywanie kontaktów pomiędzy przedsiębiorcami z Białorusi i Ukrainy. Wysoki szczebel tej inicjatywy potwierdzał udział w niej prezydentów Ukrainy i Białorusi. Pierwsze Forum Regionów Ukrainy i Białorusi z udziałem A. Łukaszenki oraz P. Poroszenki odbyło się w październiku 2018 roku w Homlu[3]. Drugie Forum odbyło się na początku października 2019 roku w Żytomierzu na Ukrainie. Oprócz A. Łukaszenki gościł na nim nowy prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełeński[4]. Podpisano wówczas dwie umowy pomiędzy rządami obu państw oraz 15 umów dotyczących współpracy pomiędzy wybranymi regionami Ukrainy i Białorusi[5].

W kwietniu 2020 roku, minister spraw zagranicznych Dmytro Kułeba uzgodnił ze swoim białoruskim odpowiednikiem Władzimirem Makiejem, że trzecie Forum odbędzie się w październiku 2020 roku w Grodnie[6], jednak po rozpoczęciu protestów na Białorusi i stosowaniu wobec protestujących represji, strona ukraińska zawiesiła kontakty polityczne z Białorusią[7]. W związku z tym, we wrześniu 2020 roku Ukraina prosiła stronę białoruską o przeniesienie Forum na kolejny rok, o czym poinformował ambasador Białorusi na Ukrainie Ihor Sokoł[8]. Według stanu na czerwiec 2021 roku, ukraińsko-białoruski dialog na najwyższym poziomie wciąż pozostawał zamrożony, więc raczej trudno oczekiwać, że trzecie Forum zostanie zorganizowane w najbliższym czasie.

Oprócz tego, w 2018 roku zainicjowano jeszcze jedno, mniejsze forum: Białorusko-Ukraińskie Forum Ekspertów. Podobnie jak w przypadku Forum Regionów miało to być coroczne wydarzenie, organizowane na przemian na Białorusi i Ukrainie. Interesujące wydaje się, że w odróżnieniu od Forum Regionów, Forum Ekspertów (mimo wydarzeń z sierpnia 2020 roku) jednak się odbyło. W listopadzie 2020 roku eksperci z Ukrainy i Białorusi omawiali online bieżące stosunki dwustronne. Miało ono charakter zamknięty, a nagrań nie udostępniono publicznie[9].

Jeszcze jednym narzędziem rozwoju współpracy gospodarczej jest Międzypaństwowa Ukraińsko- Białoruska Mieszana Komisja ds. Współpracy Handlowo-Gospodarczej. Powołano ją jeszcze w 1996 roku[10] i od tego czasu przeprowadzono 27 posiedzeń komisji, z których 4 w miało miejsce w latach 2015- 2019[11]^{,[12],[13],[14]}.

Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki i stały rozwój stosunków gospodarczych pomiędzy Ukrainą a Białorusią w ostatnich latach, po wydarzeniach sierpnia 2020 roku, ukraińska strona stanęła przed dużym dylematem. Z jednej strony, Ukraina nie mogła nie reagować na brutalne zachowanie reżimu A. Łukaszenki wobec protestujących, z drugiej zaś strony, władze ukraińskie nie chciały strat we współpracy gospodarczej z jednym z najważniejszych partnerów ekonomicznych. Dlatego Ukraina wybrała trzecią drogę– używanie instrumentów nacisku politycznego bez wprowadzenia realnych sankcji gospodarczych. To stanowisko ukraińskich władz bardzo klarownie opisał minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba podczas podsumowania osiągnięć ukraińskiej dyplomacji w 2020 roku: ,, Rząd Ukrainy będzie zdecydowanie kontynuował politykę wspierania narodu białoruskiego. Jeśli chodzi o sankcje Unii Europejskiej, analizujemy wszystkie sankcje. Musimy przejść przez nasze wewnętrzne procedury państwowe w celu wprowadzenia niektórych sankcji unijnych. Mogę jednak całkowicie szczerze potwierdzić swoje stanowisko: uważam, że na tym etapie dla Ukrainy nie ma sensu nakładać sankcji gospodarczych na Białoruś lub dołączać się do nich. Jeśli chodzi o sankcje wobec różnych urzędników białoruskich zamieszanych w represje wobec narodu białoruskiego, ludzie ci muszą oczywiście zostać pociągnięci do odpowiedzialności. Ale jeszcze raz podkreślam, że gospodarka jest obszarem ważnym zarówno dla obywateli Ukrainy, jak i Białorusinów[15]„.

W podobny sposób tłumaczono również decyzję Ukrainy, by nie dołączać do trzeciej serii sankcji Unii Europejskiej wobec Białorusi[16]. Ukraiński rząd traktuje instrumenty nacisku politycznego oraz sankcje gospodarcze rozłącznie i nie zamierza wprowadzać sankcji, które mogłyby szkodzić ukraińskiej gospodarce.

W takim kontekście, 1 stycznia 2021 roku Ukraina zaczęła import prądu z białoruskiej elektrowni atomowej w Ostrowcu[17]. Oczywiście decyzja ta odbiła się na stosunkach ukraińsko-litewskich. Występując w marcu 2021 roku na posiedzeniu Rady Najwyższej Ukrainy, prezydent Litwy powiedział, że elektrownia Ostrowcu jest instrumentem rozszerzenia wpływów rosyjskich w regionie i poprosił Ukrainę, by ta przestała kupować z niej prąd[18].  Kwestia ta była również podjęta podczas wizyty ministra spraw zagranicznych Litwy Gabrieliusa Landsbergisa w Kijowie w lutym 2021 roku. Wówczas minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba zapewnił, że Ukraina ma zamiar dołączyć się do europejskiej sieci energetycznej i wtedy kraj będzie w stanie zrezygnować z białoruskiego i rosyjskiego prądu. Podkreślił jednak, że oczekiwać tego nie należy wcześniej niż w 2023 roku[19]. Paweł Łatuszka natomiast, komentując zakupy prądu z białoruskiej elektrowni atomowej, powiedział wprost, że w ten sposób Ukraina ,,finansuje pałki, którymi nas biją”[20].

Jeszcze jednym przykładem tendencji do oddzielenia relacji gospodarczych od stosunków politycznych jest udostępnienie samolotu Antonow do przewozu dwóch samolotów wojskowych z Białorusi do Serbii. 19 maja 2021 roku dziennikarze serbskiej redakcji „Radio Wolność” rozpowszechnili informację, że ukraiński An-124, który przewoził samoloty wojskowe MiG-29 z Białorusi do Serbii, trzy dni wcześniej wylądował na lotnisku w Budapeszcie. W samolocie należącym do państwowej firmy z Ukrainy znajdowały się dwa z czterech myśliwców MiG-29, które Białoruś przekazała Serbii. Lądowanie na terytorium państwa- członka UE odbyło się z przyczyn technicznych. Dziennikarze twierdzą, że nie jest to pierwszy raz, kiedy broń przeznaczona dla Serbii jest przewożona z państw objętych sankcjami przez przestrzeń powietrzną państw członkowskich UE i NATO[21]. Według informacji ukraińskiej redakcji „Radia Swoboda”, przedsiębiorstwo państwowe „Antonow” potwierdziło, że ukraiński samolot AN-124-100 przyleciał z Białorusi do Serbii między 16 a17 maja 2021 roku. Podczas lotu wystąpiła jednak usterka techniczna, w wyniku której samolot przymusowo lądował na zapasowym lotnisku w Budapeszcie. Po szybkiej dostawie niezbędnych części zamiennych i usunięciu usterki, 17 maja samolot bezpiecznie dokończył lot czarterowy do Serbii[22].

Szczegółach transportu i rodzaj ładunku są informacjami utajnionymi. Odnotowano jedynie, że lot odbył się zgodnie ze wszystkimi normami międzynarodowymi i przepisami dotyczącymi przewozu ładunków lotniczych oraz zgodnie z ustawodawstwem Ukrainy i krajów leżących na trasie przelotu[23].

Przedsiębiorstwo państwowe „Antonow” wchodzi w skład kontrolowanego przez rząd Ukrainy koncernu „Ukroboronprom”. Dlatego też decyzja o użyciu ukraińskiego samolotu dla przewozu samolotów wojskowych z Białorusi do Serbii nie mogła być podjęta bez akceptacji najwyższego kierownictwa Ukrainy. To oznacza, że możemy rozpatrywać ten przypadek jako przykład polityki oddzielania sankcji politycznych od kwestii gospodarczych.

Takie podejście jednak nie zabezpieczyło dwustronnych relacji gospodarczych przed wpływem na nie kryzysów z innych dziedzin. Przykładem jest decyzja ukraińskiej Komisji ds. Handlu Międzynarodowego o ustanowieniu podatku od wartości na import autobusów z Białorusi w wysokości 35%. Uzasadniono tę decyzję ,,faktami dyskryminujących i nieprzyjaznych działań ze strony Republiki Białoruś w zakresie praw i interesów podmiotów zagranicznej działalności gospodarczej Ukrainy- przedsiębiorstw motoryzacyjnych oraz potrzebą stosowania odpowiednich środków odwetowych”[24].

Wcześniej, z zakupu białoruskich autobusów zrezygnował mer Lwowa Andrij Sadowyj. Jego decyzja była uzasadniona właśnie przyczynami politycznymi–podkreślił on, że Lwów ,,nie ma prawa finansować reżimu [Łukaszenki]”[25].Podobne wypowiedzi można było usłyszeć ze strony władz lokalnych, jednak ukraińskie władze centralne wciąż patrzyły osobno na kryzys polityczny i osobno na stosunki gospodarcze.

Trudno powiedzieć ile jeszcze trwałaby taka polityka, gdyby nie porwanie 23 maja 2021 roku samolotu Ryanair z Romanem Protasiewiczem i Sofią Sapiegą. Właśnie to wydarzenie stało się przełomem, który zmusił władze ukraińskie do zmiany polityki gospodarczej wobec reżimu Łukaszenkawskiego. Podjęto wówczas kilka istotnych kroków:

• 24 maja prezydent W. Zełeński ogłosił zawieszenie lotów pomiędzy Ukrainą a Białorusią, a już następnego dnia ukraiński rząd wydał odpowiedni dekret;
• 26 maja Ukraina zakazała do 1 października importu prądu z Białorusi i Rosji. Ta decyzja zapadła jednak zanim doszło do porwania samolotu z R. Pratasiewiczem (zakazu kupowania prądu z Białorusi domagał się nowy minister energetyki Ukrainy Herman Heraszczenko)[26]. Minister spraw zagranicznych Ukrainy D. Kułeba potwierdził, że nie jest ona powiązana z porwaniem samolotu, a jest realizacją umowy Wołodymyra Zełeńskiego i Gitanasa Nausedy i związana jest z kwestią energetycznego bezpieczeństwa Ukrainy;
• 28 maja Ukraina zamknęła swoją przestrzeń powietrzną dla samolotów zarejestrowanych na Białorusi;
• 7 lipca rząd Ukrainy wniósł do Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy projekt wprowadzenia sankcji personalnych przeciwko 52 białoruskim urzędnikom, biorącym czynny udział w sfałszowania wyborów prezydenckich oraz stosowaniu represji wobec obywateli Białorusi[27].

28 maja, w dniu zamknięcia ukraińskiej przestrzeni powietrznej dla białoruskich samolotów, Białoruś wprowadziła zasadę indywidualnego licencjonowania szeregu produktów importowanych z Ukrainy. Formalnie krok ten (identyczny ze wspomnianymi wyżej ograniczeniami, wprowadzonymi przez stronę białoruską w 2014 roku), był odwetem za 35% podatek od importu białoruskich autobusów na Ukrainę[28]. W praktyce jednak, trudno jest nie powiązać tego kroku ze zdecydowaną reakcją Ukrainy na porwanie samolotu Ryanair. Według byłej wiceminister gospodarki Ukrainy Natalii Mykolskiej, krok ten stał się dużym ciosem dla producentów niektórych kategorii towarów, ponieważ Białoruś jest dla nich jednym z głównych rynków zbytu[29]. Minister spraw zagranicznych Dmytro Kułeba natomiast obiecał, że rząd Ukrainy pomoże firmom znaleźć alternatywne rynki sprzedaży[30].Według informacji ,,Europejskiej Prawdy”, 15% ukraińskiego eksportu, czyli 207 mln USD stanowią towary, dla których rynek białoruski jest głównym (jest to ponad 2/3 całości eksportu tych produktów). Wśród tych towarów ważne miejsce zajmują transferkary (wagony samowyładowcze), których 80% produkcji Ukraina wyeksportowała w ubiegłym roku na Białoruś. Po faktycznym zamknięciu rosyjskiego rynku, ich eksport gwałtownie spadł, ale w latach 2019- 2020, głównie dzięki dostawom na Białoruś, zaczął się odradzać. Litwa również kupuje te wagony, ale w znacznie mniejszych ilościach.

Na liście towarów, które Ukraina eksportuje głównie na rynek białoruski są również części zamienne do maszyn rolniczych, drut miedziany, transformatory elektryczne, cegły budowlane[31]. Chociaż nie jest to duża część eksportu, jest ona bardzo specyficzna, więc alternatywne rynki dla tych producentów niełatwo będzie znaleźć.

Jeszcze jedno wydarzenie, na które warto zwrócić uwagę miało miejsce 28 maja 2021 roku. W ukraińskich mediach pojawiły się wówczas liczne wiadomości o zawieszeniu sprzedaż benzyny A-95 na Ukrainę przez Białoruską Kompanię Naftową. Wieczorem tego samego dnia okazało się jednak, że zawieszenie sprzedaży nie jest planowane, a zmniejszenie ilości sprzedanej benzyny jest skutkiem remontu Rafinerii w Mozyrzu[32].Tym nie mniej, pojawienie się takich wiadomości w dniu zamknięcia ukraińskiej przestrzeni powietrznej dla samolotów białoruskich mogłoby sugerować celowy atak informacyjny.

Kolejnym kontrowersyjnym krokiem była decyzja A. Łukaszenki z 2 lipca 2021 roku o ,,pełnym zamknięciu granic” z Ukrainą. Jednak już następnego dnia Państwowa Służba Graniczna Ukrainy poinformowała, że na białoruskiej granicy nie ma żadnych dowodów jej zamknięcia[33]. Już 5 lipca szef komisji spraw zagranicznych niższej izby parlamentu Białorusi Andriej Sawinych tłumaczył, że ,,A. Łukaszenka miał na myśli zamknięcie granicy dla jakichkolwiek nielegalnych operacji realizowanych na terytorium Białorusi[34]„, natomiast dla ,,zwykłych obywateli granica jest oczywiście otwarta”. Niewykluczone, że był to kolejny atak informacyjny, mający na celu zwiększyć napięcie wewnątrz ukraińskiego społeczeństwa.

Tak czy inaczej, właśnie porwanie samolotu Ryanair i reakcja Ukrainy na to wydarzenie doprowadziły do tego, że bilateralna współpraca gospodarcza jednak została uzależniona od temperatury stosunków politycznych między Białorusią a Ukrainą. Nie można jednak wykluczyć, że po tym, jak kwestia porwania Ryanair spadnie z pierwszych stron gazet, kierownictwa obu krajów będą dążyły do powrotu modelu oddzielenia polityki od gospodarki. Jest co najmniej kilka powodów do rozważania takiej możliwości:

• Po pierwsze, o porwaniu Ryanaira wciąż nie wypowiedział się prezydent Wołodymyr Zełeński, co pozwala przypuszczać, że mimo podjęcia zdecydowanych kroków, ukraińskie władze wciąż nie chcą wejść na najwyższy poziom politycznej krytyki białoruskiego dyktatora.
• Po drugie, zakaz zakupu prądu z Białorusi ma obowiązywać do 1 października 2021 roku i jeśli do tego czasu nie dojdzie do kolejnego zaostrzenia sytuacji, niewykluczone, że import zostanie wznowiony przed okresem zimowym.
• Po trzecie, według danych ukraińskiego Ministerstwa Gospodarki, ukraiński rynek energetyczny jest uzależniony od zakupów produktów rafinacji ropy naftowej. Tylko w ciągu 10 miesięcy 2020 roku udział produktów białoruskich na ukraińskim rynku oleju napędowego osiągnął 34%, benzyny AI-92 do 100%, AI-95– 64%, bitumu do 70%[35]. Dopóki trwa tak duże uzależnienie, trudno oczekiwać zdecydowanego zmniejszenia skali współpracy gospodarczej z reżimem A. Łukaszenki. Bardzo istotny problem stanowią powiązania kooperacyjne gospodarek dwóch państw, nad którymi przed sierpniem 2020 roku pracowała Ukraińsko- Białoruska Grupa Robocza ds. Przemysłu i Kooperacji Produkcyjnej[36]. W latach 2015- 2020 dyplomacja obu państw w znacznej mierze była nastawiona na rozszerzanie takich powiązań, więc teraz trudno jest się z nich wycofać i w szybkim tempie znaleźć alternatywnych partnerów. W największym stopniu dotyczy to przemysłu, rolnictwa oraz sfery transportu i logistyki, gdzie te powiązania były szczególnie mocne[37]. Przykładem takiej współpracy był udział przedsiębiorstw holdingu ,,Belawtodor” w szeregu dużych projektów infrastrukturalnych na Ukrainie (budowa dróg i remont ukraińskiej sieci drogowej)[38].

Ukraina znalazła się więc w dość ambiwalentnej sytuacji. Z jednej strony, na podstawie obserwacji obecnej sytuacji politycznej możemy wnioskować, że polityczny konflikt ukraińskich władz z marginalizowanym reżimem A. Łukaszenki może nadal rozwijać się. Jak udowadniają opisane powyżej wydarzenia, konflikt ten nie może nie odbijać się na stosunkach gospodarczych sąsiadujących ze sobą państw. Dlatego w oczywistym interesie Ukrainy jest minimalizacja kontaktów gospodarczych z Białorusią (dopóki trwa reżim A. Łukaszenki). Taka perspektywa wydaje się być dla Ukrainy optymalna. Jednocześnie, uzależnienie Ukrainy od białoruskiej energetyki oraz widoczna chęć ukraińskich władz do unikania stosowania ostrej retoryki wobec A. Łukaszenki, w najbliższej perspektywie powstrzymają Ukrainę przed realizacją takiego scenariusza.

W obecnej sytuacji białoruski ruch demokratyczny w rozmowach z władzami ukraińskimi może mieć dość konkretną agendę, w ramach której należałoby przedyskutować:

• Kwestię możliwości tymczasowego uniezależnienia Ukrainy od białoruskiej energetyki oraz wypracowanie strategii białorusko- ukraińskiej współpracy gospodarczej po upadku reżimu A. Łukaszenki. W tej kwestii istotnym dla Ukrainy będzie wizja białoruskiego systemu energetycznego, zaproponowana przez białoruski ruch demokratyczny: czy nadal pozostanie on zintegrowany z rosyjskim systemem energetycznym czy będą podjęte próby zintegrowania go z europejskim systemem energetycznym?
• Na obecnym etapie białoruski ruch demokratyczny może być reprezentantem białoruskich specjalistów z sektora IT, którzy licznie wyjeżdżają z Białorusi na Ukrainę[39]. Ich pozytywny wkład w ukraińską gospodarkę byłby atutem w rozmowach z ukraińskimi władzami. Poza tym, specjaliści ci tworzą fundament dla przyszłego współdziałania Białorusi i Ukrainy w sferze IT, co pozwala już dzisiaj wypracowywać strategię przyszłej współpracy.
• Białoruski ruch demokratyczny powinien wypracować format, który pomógłby po upadku reżimu A. Łukaszenki zmienić Forum Regionów Ukrainy i Białorusi. Projekt ten wydaje się dość skuteczny i perspektywiczny, zarówno z punktu widzenia polityki, jak i gospodarki. Dlatego Ukraina na pewno będzie zainteresowana jego odnowieniem po zmianie władz na Białorusi.
• Wypracowanie nowego formatu i strategii współpracy białorusko- ukraińskiej w sektorze przemysłu ciężkiego. Oba państwa mają bardzo rozwiniętą tę gałąź, dlatego kwestia ta jest szczególnie perspektywiczną dla współpracy dwustronnej. Dotyczy to szczególnie inżynierii mechanicznej, w której istnieją duże powiązania kooperacyjne.

(Przed)ostatni bastion: miejsce Kazachstanu w gospodarce Białorusi

Przed wydarzeniami z sierpnia 2020 roku, białorusko- kazachstańska współpraca gospodarcza rozwijała się zgodnie ze słowami prezydenta Kazachstanu Kasyma- Żomarta Tokajewa: ,,Jeśli Kazachstan jest bramą do Azji, to Białoruś jest mostem do Europy”[40]. Państwa te są połączone w szeregu organizacji i projektów międzynarodowych, wśród których szczególną rolę odgrywają: Eurazjatycka Unia Gospodarcza oraz chiński projekt ,,Nowego Jedwabnego Szlaku” i jego kontynuacja, czyli ,,One Belt, One Road”. Także geopolityczne znaczenie położenia obu krajów czyni ich współpracę gospodarczą szczególnie istotną zarówno dla obu państw, jak i dla całego regionu euroazjatyckiego. Dlatego rządy Białorusi i Kazachstanu poświęcają dużo uwagi rozwojowi dwustronnej współpracy gospodarczej. W latach 2016- 2019 stabilnie rosła wymiana handlowa pomiędzy Białorusią a Kazachstanem. W roku 2020 odnotowano niewielki spadek związany z pandemią Covid-19, jednak ogólna tendencja wciąż wygląda bardzo obiecująco. Tempo wzrostu handlu dwustronnego w latach 2016- 2020 wyniosło 147,6%.

Głównymi pozycjami białoruskiego eksportu do Kazachstanu w 2020 roku były: traktory, świeża lub mrożona wołowina, skondensowane i sproszkowane mleko oraz śmietana, cukier, sery i twarogi, meble i leki. Kazachstan natomiast, w 2020 roku eksportował do Białorusi węgiel, produkty ropopochodne, włókno bawełniane, szyny, cynk surowy, żelazostopy, walcowane płaskie stopy ze stali stopowej na zimno[41].

Jak wynika z przeglądu asortymentu eksportowanych produktów, białoruski eksport opiera się na produktach konsumpcyjnych, a kazachstański na produktach naftowych i innych surowcach mineralnych. Większość tych surowców jest przetwarzana, a następnie eksportowana do konsumentów europejskich[42]. Z tego powodu Białoruś przez lata pełniła rolę gospodarczego ,,mostu” z Kazachstanu do Europy. Dlatego, zarówno sankcje gospodarcze, jak i zakaz lotów nad Białorusią negatywnie odbija się również na białorusko- kazachstańskiej współpracy gospodarczej. W tej sytuacji Kazachstan pozostaje dla A. Łukaszenki drugim, poza Rosją, największym partnerem ekonomicznym, z którym wciąż są perspektywy rozszerzenia współpracy gospodarczej. Dlatego A. Łukaszenka stara się maksymalnie zwiększać współpracę gospodarczą z Kazachstanem, zabezpieczając sobie na najbliższe lata ten ekonomiczny ,,bastion”.

Przykładem tego zaangażowania A. Łukaszenki rozmowa telefoniczna z Nursułtanem Nazarbajewym, która miała miejsce 15 kwietnia 2021 roku. Podczas niej A. Łukaszenka podkreślał, że będzie dążył do zwiększenia wolumeny handlu dwustronnego do 1 mld USD rocznie. Cel ten ma być osiągnięty również poprzez intensyfikację wzajemnych wizyt na różnych szczeblach (w tym również na najwyższym szczeblu- prezydent Kazachstanu Kasym-Żomart Tokajew ma przyjechać z wizytą na Białoruś w drugiej połowie 2021 roku[43]) i realizację umów dwustronnych[44]. Natomiast 28 maja, na XVI posiedzeniu Białorusko-Kazachstańskiej Komisji Międzyrządowej ds. Handlu i Współpracy Gospodarczej został podpisany protokół i program działań (mapa drogowa) między rządami Białorusi i Kazachstanu w sprawie rozwoju współpracy handlowej i gospodarczej na lata 2021- 2022[45].

Dla A. Łukaszenki zawsze było istotne, by mieć możliwość pewnego balansowania pomiędzy wielkimi światowymi potęgami. Po wydarzeniach z sierpnia 2020 roku, możliwość uprawiania takiej polityki wydatnie się zmniejszyła, a reżim A. Łukaszenki stał się jeszcze bardziej uzależniony od Rosji. Dlatego można przypuszczać, że białoruski dyktator będzie szukał nowych partnerów gospodarczych, którzy mogliby zrównoważyć tę zależność. Charakterystycznie są słowa A. Łukaszenki, które padły 21 maja 2021 roku na posiedzeniu Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej: ,,Musimy promować eksport naszych produktów do Chin. W odniesieniu do żywności konieczna jest optymalizacja kontroli weterynaryjnej, sanitarnej i fitosanitarnej(…).Wiemy, że Chiny zawsze wykazywały i nadal będą wykazywać zainteresowanie naszą Unią (Eurazjatycką Unią Gospodarczą – przyp. aut.). Ale jesteśmy również bardzo zainteresowani tym ogromnym rynkiem. I muszę powiedzieć, że w przeciwieństwie do innych związków i krajów, Chiny są dla nas otwarte. Odczuwamy to, chociaż jesteśmy znacznie dalej od Chin niż, powiedzmy, Kazachstan i Kirgistan. One się otwierają. Dlatego musimy intensywniej współpracować z Chinami, zwłaszcza w zakresie handlu”[46].

Białoruski dyktator wprost przeciwstawił Chiny zamkniętym dla Białorusi rynkom, czyli rynkom europejskich. Można więc oczekiwać, że A. Łukaszenka jest nastawiony na znaczne rozszerzenie współpracy Białorusi z rynkami azjatyckimi i Kazachstan będzie tu odgrywał rolę szczególną, będąc dla Białorusi właśnie ,,bramą do Azji”. Kazachstan ma o wiele więcej powiązań handlowych na rynkach azjatyckich (przede wszystkim z Chinami, które są drugim co do wielkości partnerem handlowym Kazachstanu i z Koreą Południową, która jest czwartym[47]). Jednocześnie jest jednym z najważniejszych partnerów ekonomicznych Białorusi. Ten fakt, jak również przynależność Białorusi i Kazachstanu do projektu ,,Nowego Jedwabnego Szlaku” pozwalają zakładać, że Kazachstan może być świetnym pośrednikiem dla szerokiego wejścia Białorusi na rynek azjatycki. Wydaje się, że to druga globalna rola Kazachstanu (po roli jedynej alternatywy dla rynku rosyjskiego), na którą w najbliższej perspektywie liczy A. Łukaszenka w stosunkach gospodarczych z tym państwem.

Niespełnione marzenie Łukaszenki.  Rola Azerbejdżanu w białoruskiej gospodarce po 2020 roku

 Z państw kaukaskich właśnie Azerbejdżan stanowi dla reżimu A. Łukaszenki najważniejszy kierunek zainteresowań. Składa się na to kilka powodów. Po pierwsze, reżim Ilhama Alijewa, podobnie jak reżim A. Łukaszenki na Białorusi, jest autorytarnym. Sam I. Alijew objął stanowisko prezydenta w 2003 roku po śmierci swego ojca. W odróżnieniu od Gruzji i Armenii, które nierzadko wpadają w stan politycznych turbulencji i względnie często przeżywają zmianę władzy, taki system władzy czyni Azerbejdżan najbardziej przewidywalnym i zrozumiałym dla A. Łukaszenki. Oprócz tego, autorytarny charakter azerbejdżańskiej władzy pozwala budować relacje dwustronne w oparciu o dobre osobiste stosunki A. Łukaszenki i I. Alijewa. Po drugie, Azerbejdżan jest najsilniejszym finansowo państwem Kaukazu (PKB Azerbejdżanu w 2020 roku wynosiło 48,038 mln USD, dla porównania Gruzji- 17,007 mln USD, a Armenii tylko 14,132 mln USD[48]), co w dużej mierze jest efektem sprzedaży azerbejdżańskiej ropy. Jest ona jeszcze jednym składnikiem stosunków białorusko- azerbejdżańskich, bo reżim A. Łukaszenki aktywnie i w coraz większej ilości kupuje azerbejdżańską ropę.

W kwietniu 2021 roku ambasador Białorusi w Azerbejdżanie zapowiedział zwiększenie zakupu azerbejdżańskiej ropy o 25% w porównaniu do 2020 roku[49]. Po kwietniowym spotkaniu z A. Łukaszenką potwierdził to również prezydent I. Aliew, który powiedział: ,,Myślę, że znacznie zwiększymy wielkość przyszłorocznych dostaw. Trasa została przetestowana, projekt jest obustronnie korzystny. A my dążymy do rozszerzenia współpracy w sektorze energetycznym, czyli nie tylko dostaw ropy naftowej do białoruskich rafinerii”[50]. Po trzecie, po wydarzeniach sierpnia 2020 roku i ostatecznym zamrożeniu stosunków z Europą i Ukrainą, wartość każdego sojusznika, który uznaje legitymizację A. Łukaszenki wielokrotnie wzrosła. To dotyczy również Azerbejdżanu, dlatego wizyta A. Łukaszenki w Baku w kwietniu 2021 roku miała szczególne znaczenie. Oprócz prób wejścia na nowy poziom stosunków gospodarczych, był to istotny gest uznania legitymacji białoruskiego dyktatora przez władze Azerbejdżanu. Współpraca gospodarcza z Azerbejdżanem jest również cenna, chociaż, nie zastępuje współpracy z Rosją, która po sierpniu 2020 pozostaje faktycznie bezalternatywną drogą dla A. Łukaszenki. Białoruski dyktator przyzwyczaił się do posiadania możliwości balansowania w polityce międzynarodowej i po zamrożeniu stosunków z UE, szuka tych możliwości w innych regionach. Dlatego Azerbejdżan może być bardzo cennym sojusznikiem dla A. Łukaszenki. Dowodzi tego nominacja jesienią 2020 roku na stanowisko ambasadora Białorusi w Azerbejdżanie Andrieja Rawkowa, który w latach 2014-2020 pełnił stanowisko ministra obrony Białorusi[51]. Powołanie ambasadora z takim doświadczeniem zawsze świadczy o szczególnej wartości kraju, do którego został on wysłany.

W 2020 roku obroty handlowe między Białorusią a Azerbejdżanem zbliżyły się do kwoty pół miliarda USD. Azerbejdżan znalazł się w pierwszej piętnastce największych partnerów handlowych Białorusi. Od 2007 roku przy fabryce samochodów w mieście Gandża działa montownia białoruskich produktów inżynieryjnych. W czasie tej współpracy na terenie Azerbejdżanu zmontowano ponad 11,5 tys. białoruskich ciągników, a także około 3,5 tys. innych artykułów technicznych[52]. Białoruś natomiast, uczestniczy w modernizacji infrastruktury kolejowej Azerbejdżanu, dostarczając nowoczesne pociągi pasażerskie oraz lokomotywy Stadler produkcji białorusko- szwajcarskiej[53]. Współpraca ta była tematem rozmów A. Łukaszenki z I. Alijewem w kwietniu 2021 roku, podczas wizyty białoruskiego dyktatora w Baku. Minister przemysłu Białorusi Piotr Parchomczyk poinformował, że podpisano umowę na dostawę 550 traktorów, a ogólna kwota kontraktu to ok. 9 mln USD[54]. Wizyta ta, poświęcona przede wszystkim kwestiom współpracy gospodarczej, miała na celu przejście do nowego etapu w stosunkach dwustronnych. Strony umówiły się na zwiększenie sprzedaży ropy, potwierdziły brak rozbieżności w ocenie sytuacji międzynarodowej, porozumiały się w kwestii utworzenia dwustronnej grupy ds. dostaw żywności (ten kierunek współpracy bardzo dynamicznie rozwija się w ostatnich latach 2016- 2020, wielkość dostaw białoruskich produktów spożywczych i rolnych wzrosła z 6 mln USD do 30 mln USD), współpracy w edukacji i tworzenia wspólnych przedsięwzięć w zakresie produkcji leków weterynaryjnych. Ważnym wsparciem dla białoruskiej gospodarki może stać się zaangażowanie w odbudowę infrastruktury terytorium Górskiego Karabachu, który w 2020 roku wrócił pod kontrolę Azerbejdżanu. Białoruś jest gotowa do pomocy w budowie przedsiębiorstw rolno- przemysłowych, agromiast i innej infrastruktury, a także w szkoleniu personelu oraz dostawie sprzętu przemysłowego[55].

Azerbejdżan, w pewnym sensie, jest niespełnionym marzeniem A. Łukaszenki: bogaty kraj rządzony autorytarnie, posiadający duże zasoby ropy. Dla A. Łukaszenki Azerbejdżan jest dzisiaj jedną z możliwości uzyskania alternatywy dla gospodarczego uzależnienia od Federacji Rosyjskiej, dla I. Alijewa natomiast, ta współpraca jest rozszerzeniem własnych wpływów gospodarczych. Dlatego wydaje się, że dialog ten będzie rozwijał się w najbliższych miesiącach dość intensywnie. Nie można jednak oczekiwać, że Azerbejdżan będzie w stanie zostać alternatywą dla uzależnienia gospodarki białoruskiej od Rosji- jest on istotną częścią rynków wschodnich, na których A. Łukaszenka stara się znaleźć pole dla manewru po wydarzeniach sierpnia 2020 roku.

Prawda i fikcja Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej

W 2020 roku minęło 5 lat od utworzenia Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG). Projekt ten, po raz pierwszy przedstawiony w 1994 roku przez ówczesnego prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa, miał na celu utworzenie jednolitej przestrzeni gospodarczej oraz znaczące wzmocnienie współpracy gospodarczej pomiędzy państwami obszaru postsowieckiego. W praktyce jednak, eksperci różnie oceniali faktyczną skuteczność tej organizacji. Wciąż pozostają wątpliwości co do tego, na ile w rzeczywistości EUG łączy wszystkie kraje członkowskie i czy faktycznie równomierne zyski związane z uczestnictwem w tej organizacji mają wszyscy jej członkowie.

Właśnie nierównorzędność wydaje się jednym z największych problemów w funkcjonowania EUG. Według opinii rosyjskiego ekonomisty Rusłana Grinberga, 80- 87% gospodarczego potencjału EUG należy do Rosji[56]. Taka sytuacja stwarza zbyt dużą zależność potencjału i perspektyw całej organizacji od jednego państwa i możliwych zmian w tym państwie. Jednocześnie zaletą tej organizacji jest pozostające jeszcze z czasów radzieckich przystosowanie gospodarki państw członkowskich EUG do funkcjonowania właśnie w jednolitej przestrzeni gospodarczej. Chociaż ta zaleta nie zmienia (wręcz przeciwnie, nawet wzmacnia) problemu braku równouprawnienia w tej organizacji.

W praktyce EUG okazało się mechanizmem porządkującym stosunki gospodarcze Rosji z państwami sąsiadującymi, jednak niezbyt wpływającym na stosunki gospodarcze pomiędzy innymi państwami. Dlatego Rosja nadal pozostaje jedynym magnesem, łączącym te państwa w organizację. Jest to bardzo odczuwalne również dla strony białoruskiej.

Analitycy Ośrodka Studiów Integracyjnych Eurazjatyckiego Banku Rozwoju wymieniają następujące czynniki wpływające na procesy integracyjne gospodarki Republiki Białoruś z EUG:

1. Pozycja tranzytowa na drodze towarów rosyjskich do Europy.
2. Silne uzależnienie od Rosji. Rosja jest głównym rynkiem zbytu białoruskich towarów (na przykład w 2017 roku udział Rosji w białoruskim handlu z państwami EUG wyniósł 97,4%[57]), a także głównym dawcą bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla białoruskiej gospodarki. To również w Rosji są produkowane komponenty niezbędnie dla białoruskiego przemysłu maszynowego. Skutkiem tego, strukturę handlu zagranicznego Białorusi z krajami EUG, determinuje w sposób zdecydowany struktura jej handlu z Rosją[58].
3. Niewielkie wolumeny handlu z innymi (poza Rosją) krajami EUG.
4. Duży udział sektora państwowego w gospodarce, hamujący przede wszystkim wzrost liczby rosyjskich inwestycji[59].

Białoruś patrzy na własny udział w EUG jako na możliwość: poszerzenia rynków zbytu swoich produktów; docelowego zniesienia barier we wzajemnym handlu; realizacji, z pomocą krajów partnerskich, szeregu ważnych projektów inwestycyjnych (w celu zwiększenia swoich możliwości transportowych i logistycznych)[60]. W praktyce jednak handlowe możliwości w jakimkolwiek momencie mogą być ograniczone przez rząd rosyjski mimo działania Unii Gospodarczej. Przykładem takiego działania było ograniczenie importu mleka w proszku z Białorusi w 2018 roku. Wówczas głównym eksporterem tego produktu do Rosji była Nowa Zelandia, natomiast Białoruś zajmowała dopiero piąte miejsce, co wywołało niezadowolenie Aleksandra Łukaszenki, który wtedy obiecał że ,,takie rzeczy nie pozostaną bez odpowiedzi”[61]. Charakterystyczne jest to, że konflikt ten nie jest nowy. Pierwsze rosyjskie ograniczenia eksportu białoruskich produktów mlecznych były wprowadzone jeszcze w 2008 roku. W latach 2009 i 2016 zaostrzano je. Jak widać, ani utworzenie Unii Celnej w 2010 roku, ani utworzenie EUG w 2015 roku nie zabezpieczyło Białoruś od tego rodzaju ,,wojen handlowych” w przyszłości.

To nie jedyny przykład, kiedy przejawiała się zależność udziału Republiki Białoruś w działaniach EUG od stanu stosunków gospodarczych z Rosją. Tak więc w grudniu 2016 roku, w związku z konfliktem z Federacją Rosyjską o dostawy surowców energetycznych na Białoruś, A. Łukaszenka zignorował szczyt krajów EUG w Petersburgu (na którym został przyjęty Kodeks Celny Unii), a w lutym 2017 roku odwołał białoruskich specjalistów z organów celnych EUG, co wywołało pogłoski o możliwym wycofaniu się Białorusi z tego stowarzyszenia. Kodeks Celny EUG został podpisany przez Prezydenta Republiki Białoruś dopiero w kwietniu 2017 roku po rozstrzygnięciu sporów z Federacją Rosyjską w kwestiach związanych z ropą i gazem[62]. W związku z tym, w Rosji rozpowszechniła się opinia, że Mińsk wykorzystuje swoje uprawnienia w EUG jako instrument, za pomocą którego może wpływać na Moskwę, by negocjować aktualne dla siebie kwestie”[63].

Jeszcze jednym problemem są dla Białorusi normy podziału ceł importowych ustalonych w EUG: Armenia- 1,22%, Białoruś- 4,56%, Kazachstan- 7,055%, Kirgistan- 1,9%, Rosja- 85,265%. Takie standardy powodują, że Białoruś znalazła się w niekorzystnej sytuacji. Aby rozwiązać ten problem Republika Białoruś postuluje aktualizowanie informacji i podejmowanie decyzji w sprawie norm co trzy lata (w oparciu o wielkość importu każdego kraju)[64].

Współpracę inwestycyjną w ramach EUG Białoruś również prowadzi w większości z Rosją a przepływy inwestycyjne między Białorusią i krajami azjatyckimi EUG są nieznaczne. Tak więc w 2017 roku napływ inwestycji z Rosji do realnego sektora gospodarki Białorusi wyniósł 3 695,6 mln USD (38,0% wszystkich inwestycji zagranicznych), natomiast inwestycji z innych krajów EUG praktycznie nie było (tylko 8,1 mln USD pochodziło z Armenii, a inwestycje z pozostałych krajów partnerskich w ogóle nie są odzwierciedlone w oficjalnych białoruskich statystykach). Podobną sytuację obserwuje się w przypadku inwestycji białoruskich w krajach EUG: w 2017 roku do gospodarki Federacji Rosyjskiej trafiło 3709,7 mln USD (66,9% całkowitego wolumenu inwestycji zagranicznych Białorusi), do gospodarki Kazachstanu- 56,6 mln USD (1,0%), a inwestycje w innych krajach EUG nie znajdują odzwierciedlenia w statystykach[65].

Charakterystyczne, że nawet na stronie internetowej Eurazjatyckiego Banku Rozwoju, w artykule o zaletach EUG dla państw członkowskich, o Białorusi napisano tak: ,,Białoruś stała się też dużym beneficjentem ze względu na znaczenie rynku rosyjskiego dla republiki, na który przypada około połowa eksportu”[66]. Natomiast portal poświęcony wiadomościom biznesowym ,,Prime Press” pisze, że od początku istnienia EUG ukształtował się monocentryzm strukturalny organizacji, w którym ,,Rosja ze swoim pojemnym rynkiem wewnętrznym i znacznym potencjałem finansowym i surowcowym jest ośrodkiem przyciągania interesów gospodarczych młodszych partnerów”[67]. Dlatego z jednej strony EUG faktycznie jest jednym z niezbędnych projektów integracyjnych w globalnym projekcie integracji euroazjatyckiej, drugiej zaś strony EUG jako unia gospodarcza, różni się od wielu innych światowych przykładów ze względu na swoją ogromną nierównorzędność i uzależnienie od jednego państwa członkowskiego, czyli Rosji. Dlatego EUG nie tworzy naprawdę równych możliwości dla wszystkich państw członkowskich. W praktyce EUG pozostaje rosyjskim projektem, łączącym wokół siebie państwa sąsiadujące, ale to właśnie Rosja wyznacza kierunek rozwoju EUG oraz ustala reguły funkcjonowania tego projektu. To oznacza natomiast że przyszłość EUG oraz warunki dalszego członkostwa w nim wszystkich państw, będą ściśle zależały od interesów Federacji Rosyjskiej.

 

Handel Białorusi z państwami EUG w 2020 roku (mld USD)[68],[69],[70],[71]
Federacja Rosyjska	29,519
Kazachstan	0,847
Armenia	0,082
Kirgistan	0,075

 

Podsumowanie

Sytuacja, w której znalazł się A. Łukaszenka po wydarzeniach z sierpnia 2020 roku, wymaga od białoruskiego dyktatora pilnego znalezienia alternatywy dla pełnej zależności do Kremla. W praktyce jednak, znalezienie jej okazuje się prawie niemożliwie.

Zamrażanie stosunków z Ukrainą faktycznie zaczął sam białoruski dyktator, kiedy w sierpniu 2020 roku, mimo prośby Ukrainy o ich ekstradycję, wydał ,,wagnerowców” Rosjanom. Jednak wówczas Ukraina, w odróżnieniu od swoich partnerów z Trójkąta Lubelskiego, jeszcze zachowywała milczenie wobec represji politycznych na Białorusi. Mało dyplomatyczne wypowiedzi A. Łukaszenki na temat ukraińskich władz tylko pogorszyły sytuację, a porwanie samolotu z R. Protasiewiczem zmusiło ukraiński rząd do podjęcia zdecydowanych kroków, obejmujących również zamrożenie współpracy gospodarczej. Oczywiście nie można wykluczyć, że za jakiś czas Ukraina odnowi w zmienionym kształcie współpracę, jednak na pewno A. Łukaszenka nie może liczyć na taką dynamikę relacji, która pozwalałaby realnie patrzeć na Ukrainę jako na alternatywę dla rosyjskiego rynku.

Podobnie można podsumować stosunki z Azerbejdżanem, chociaż w tym przypadku klimat polityczny stosunków dwustronnych jest zupełnie inny. I. Alijew wraz z A. Łukaszenką podkreślają, że Białoruś i Azerbejdżan nie mają najmniejszych problemów ze swoja współpracą polityczną, a we współpracy gospodarczej zapowiada się dynamiczny rozwój i wejście na jej nowy poziom. Nie mniej jednak, wolumeny handlu dwustronnego (0,44 mld USD w 2020 roku), które można porównać z analogiczną współpracą Białorusi z Rosją w tym samym okresie (29,5 mld USD[72]^,[73]), nie pozwalają traktować współpracy gospodarczej Białorusi z Azerbejdżanem jako alternatywy dla Rosji. Jest to raczej część ogólnej strategii A. Łukaszenki, która ma na celu zwiększenie białoruskiej ekonomicznej obecności na Wschodzie. Częścią tej strategii jest również dynamiczny rozwój współpracy z Kazachstanem, który oprócz tego, że sam w sobie jest istotnym rynkiem dla białoruskiej gospodarki, w przyszłości może stać się dla A. Łukaszenki sposobem wejścia na rynek chiński. Strategia taka wzbudza jednak duże wątpliwości, ponieważ w porównaniu do gospodarczej współpracy z Europą, orientacja na rynki azjatyckie wiąże się z poważnymi trudnościami logistycznymi oraz geopolitycznymi, ponieważ Białoruś nie będzie priorytetowym rynkiem dla państw z innych regionów. Trudno sobie wyobrazić, żeby kraj położony w środku Europy mógł zamienić współpracę gospodarczą z bezpośrednimi sąsiadami na handel i współpracę z Azerbejdżanem, a tym bardziej Kazachstanem czy Chinami. Dlatego, mimo prób A. Łukaszenki by odnowić możliwość balansowania pomiędzy potęgami światowymi, białoruski dyktator już do końca pozostanie w  ,,dusznym ucisku rosyjskiego brata”.

[1]Ігор Кизим, посол України в Білорусі: ,,Не бачу загроз безпеці українців, які голосуватимуть в Мінську та Бресті”,  https://www.ukrinform.ua/rubric-society/2665035-igor-kizim-posol-ukraini-v-bilorusi.html, (dostęp: 30.08.21).

[2]Лукашенко між двох вогнів,  https://www.eurointegration.com.ua/articles/2014/08/26/7025316/, (dostęp: 30.08.21).

[3]Порошенко: не можна допустити загрози Україні з території Білорусі, https://www.dw.com/uk/%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%BE-%D0%BD%D0%B5-%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%BD%D0%B0- %D0%B4%D0%BE%D0%BF%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B8-%D0%B7%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B8-%D1%83%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%97%D0%BD%D1%96-%D0%B7-%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%96%D1%97-%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96/a-46057237, (dostęp: 31.08.21).

[4]На форумі регіонів Україна та Білорусь підписали 17 угод, https://www.ukrinform.ua/rubric-economy/2793350-na-forumi-regioniv-ukraina-ta-bilorus-pidpisali-17-ugod.html, (dostęp: 02.09.21).

[5]Tamże.

[6]Україна та Республіка Білорусь проведуть Третій форум регіонів в жовтні 2020 року, https://www.kmu.gov.ua/news/ukrayina-ta-respublika-bilorus-provedut-tretij-forum-regioniv-u-zhovtni-2020-roku, (dostęp: 02.09.21).

[7]Україна зупинила всі контракти з Білоруссю. Зеленський і Лукашенко не спілкуються між собою,  https://hromadske.ua/posts/ukrayina-zupinila-vsi-kontakti-z-bilorussyu-zelenskij-i-lukashenko-ne-kontaktuyut-mizh-soboyu, (dostęp: 02.09.21).

[8]Україна просить перенести українсько-білоруський ІІІ Форум регіонів, який мав відбутися в Гродні за участю Зеленського, посол Білорусі, https://ua.interfax.com.ua/news/general/690163.html, (dostęp: 02.09.21).

[9]Facebook Foreign Policy Council ,,Ukrainian Prism”, https://www.facebook.com/PrismUA/posts/2461437377499130, (dostęp: 02.09.21).

[10]Довідка щодо діяльності Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва, https://me.gov.ua/Documents/Print?lang=uk-UA&id=ce51bcc8-0529-40c3-a457-b176dc2cf3a7, (dostęp: 02.09.21).

[11]Засідання Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва 23-24.06.2015 (м. Чернігів), https://me.gov.ua/old/Documents/Detail?lang=uk-UA&isSpecial=True&id=0bec7932-3beb-4fe4-a2e4-615bc3cdfb0e&title=ZasidanniaMizhuriadovoiUkrainskobiloruskoiZmishanoiKomisiiZPitanTorgovelnoekonomichnogoSpivrobitnitstva23-24-06-2015-m-Chernigiv-, (dostęp: 02.09.21).

[12]25-е засідання Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва,https://belarus.mfa.gov.ua/news/58690-25-je-zasidannya-mizhuryadovoji-ukrajinsyko-bilorusykoji-komisiji-z-pitany-torgovo-jekonomichnogo-spivrobitnictva, (dostęp: 02.09.21).

[13]Відбулося 26 засідання Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва, https://belarus.mfa.gov.ua/news/67742-vidbulosya-26-te-zasidannya-mizhuryadovoji-ukrajinsyko-bilorusykoji-zmishanoji-komisiji-z-pitany-torgovelyno-jekonomichnogo-spivrobitnictva, (dostęp: 02.09.21).

[14]У Києві відбулося 27 засідання Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва, https://belarus.mfa.gov.ua/news/76614-u-kijevi-vidbulosya-dvadcyaty-syome-zasidannya-mizhuryadovoji-ukrajinsyko-bilorusykoji-zmishanoji-komisiji, (dostęp: 02.09.21).

[15]Україні зараз недоцільно вводити економічні санкції проти Білорусі – Кулеба, https://www.ukrinform.ua/rubric-polytics/3160675-ukraini-zaraz-nedocilno-vvoditi-ekonomicni-sankcii-proti-bilorusi-kuleba.html, (dostęp: 02.09.21).

[16]Україна не приєдналася до третього пакету санкцій Євросоюзу проти Білорусі, https://www.unian.ua/world/sankciji-proti-bilorusi-ukrajina-ne-priyednalasya-do-tretogo-paketa-obmezhen-yes-novini-svitu-11298938.html, (dostęp: 02.09.21).

[17]Украина начала импорт электроэнергии с белорусской АЭС Лукашенко, https://glavcom.ua/ru/news/ukraina-nachala-import-elektroenergii-s-belorusskoy-aes-lukashenko-728603.html, (dostęp: 02.09.21).

[18]Президент Литви закликав Україну відмовитися від електроенергії з Білорусі, https://www.slovoidilo.ua/2021/03/19/novyna/polityka/prezydent-lytvy-zaklykav-ukrayinu-vidmovytysya-elektroenerhiyi-bilorusi, (dostęp: 02.09.21).

[19]Приєднання України до європейської енергомережі ,,відріже” її від Білорусі– Кулеба, https://www.ukrinform.ua/rubric-polytics/3196255-priednanna-ukraini-do-evropejskoi-energomerezi-vidrize-ii-vid-bilorusi-kuleba.html, (dostęp: 02.09.21).

[20]Білоруський опозиціонер про купівлю Україною електроенергії: ,,Фінансуєте кийки, якими нас б’ють”, https://www.pravda.com.ua/news/2021/02/11/7283134/(dostęp: 02.09.21).

[21]Avion sa beloruskim migovima za Srbiju bio u EU iz tehničkih razloga, https://www.slobodnaevropa.org/a/srbija belorusija-avioni-mig-29-madjarska/31262965.html?fbclid=IwAR0aLI2edPwtI9U7IM-Q9trnhCBZNUNI4XulWaZSQRhzjb7lvCInWN4ulHY, (dostęp: 02.09.21).

[22]Український літак з білоруськими ,,МіГами” для Сербії сідав у ЄС із технічних причин, https://www.radiosvoboda.org/a/tranzyt-zbroli-z-bilorusi-i-sankciji-jees/31265213.html, (dostęp: 02.09.21).

[23]Український літак АН-124 перевозив вантаж із Білорусі до Сербії, все законно– ,,Антонов”, https://www.radiosvoboda.org/a/news-an-124-vantag-bilorus-serbia-antonov/31265112.html, (dostęp: 02.09.21).

[24]Встановлення фактів дискримінаційних та недружніх дій з боку Республіки Білорусь щодо законних прав та інтересів суб’єктів зовнішньоекономічної діяльності України — підприємств автомобілебудування та застосування адекватних заходів у відповідь, https://ukurier.gov.ua/uk/articles/vstanovlennya-faktiv-diskriminacijnih-ta-nedruzhni/, (dostęp: 02.09.21).

[25]Не маємо права фінансувати ,,режим”– Садовий відмовляється купувати білоруські автобуси, https://www.ukrinform.ua/rubric-regions/3222337-ne-maemo-prava-finansuvati-rezim-sadovij-vidmovlaetsa-kupuvati-biloruski-avtobusi.html, (dostęp: 02.09.21).

[26]Галущенко звернувся до НКРЕКП щодо заборони імпорту Е-Е з Росії та Білорусі,  https://kosatka.media/uk/category/elektroenergiya/news/galushchenko-obratilsya-k-nkreku-o-zaprete-importa-e-e-iz-rossii-i-belarusi, (dostęp: 02.09.21).

[27]Син Лукашенка і ще пів сотні: уряд України оприлюднив список білорусів, щодо яких запроваджують санкції,https://novynarnia.com/2021/07/08/syn-lukashenka-i-sche-piv-sotni-uryad-ukrayiny-oprylyudnyv-spysok-bilorusiv-schodo-yakykh-zaprovadzhuyut-sanktsiyi/, (dostęp: 02.09.21).

[28]Білорусь вводить ліцензування імпорту з України– https://lb.ua/economics/2021/05/28/485768 bilorus_vvodit_litsenzuvannya.html, (dostęp: 02.09.21).

[29]Торгівля України та Білорусі– чи час говорити про війну?, https://lb.ua/economics/2021/06/03/486169_torgivlya_ukraini_bilorusi_chi_chas.html, (dostęp: 02.09.21).

[30]Кулеба: МЗС допоможе українським компаніям, якщо вони постраждають від білоруських санкцій, https://mfa.gov.ua/news/dmitro-kuleba-mzs-dopomozhe-ukrayinskim-kompaniyam-yakshcho-voni-postrazhdayut-vid-biloruskih-sankcij, (dostęp: 02.09.21).

[31]Перед загрозою блокади: наскільки Україна залежна від торгівлі з Білоруссю,  https://www.eurointegration.com.ua/articles/2021/06/3/7123982/, (dostęp: 02.09.21).

[32]БНК не має наміру припиняти поставки бензину А-95 в Україну, https://lb.ua/economics/2021/05/28/485787_bnk_maie_namiru_pripinyati_postavki.html, (dostęp: 02.09.21).

[33]На кордоні з Білоруссю немає жодних ознак перекриття– ДПСУ,  https://www.pravda.com.ua/news/2021/07/3/7299291/, (dostęp: 02.09.21).

[34]В Белорусии разъяснили заявление Лукашенко о закрытии границы с Украиной, https://iz.ru/1188809/2021-07-05/v-belorussii-raziasnili-zaiavlenie-lukashenko-o-zakrytii-granitcy-s-ukrainoi, (dostęp: 02.09.21).

[35]Чи відбивається політична криза між Білоруссю та Україною на торгівлі, https://www.dw.com/uk/chy-vidbyvaietsia-politychna-kryza-mizh-ukrainoiu-ta-bilorussiu-na-torhivli/a-57389782, (dostęp: 02.09.21).

[36]Довідка щодо діяльності Міжурядової українсько-білоруської змішаної комісії з питань торговельно-економічного співробітництва, https://me.gov.ua/old/Documents/Print?lang=uk-UA&id=ce51bcc8-0529-40c3-a457-b176dc2cf3a7, (dostęp: 02.09.21).

[37]Беларусь заинтересована развивать кооперационные связи с Украиной в промышленности и сельском хозяйстве– Ляшенко, https://www.belta.by/economics/view/belarus-zainteresovana-razvivat-kooperatsionnye-svjazi-s-ukrainoj-v-promyshlennosti-i-selskom-364400-2019/?utm_source=belta&utm_medium=news&utm_campaign=accent, (dostęp: 02.09.21).

[38]Торгово-экономические отношения, https://ukraine.mfa.gov.by/ru/bilateral_relations/trade_economic/, (dostęp: 02.09.21).

[39]ІТ-хаб у Києві. Чому білоруські айтішники масово переїжджають до України, https://investment.24tv.ua/it-hab-u-kiyevi-biloruski-aytishniki-yidut-do-ukrayini_n1445360, (dostęp: 02.09.21).

[40]Казахстан и Беларусь: научились создавать, надо укреплять, https://kapital.kz/economic/82352/kazakhstan-i-belarus-nauchilis-sozdavat-nado-ukreplyat.html, (dostęp: 02.09.21).

[41]Торгово-экономическое сотрудничество, https://kazakhstan.mfa.gov.by/ru/bilateral_relations/trade_economic/, (dostęp: 02.09.21).

[42]Казахстан и Беларусь: научились создавать, надо укреплять, https://kapital.kz/economic/82352/kazakhstan-i-belarus-nauchilis-sozdavat-nado-ukreplyat.html, (dostęp: 02.09.21).

[43]В Беларуси ждут с визитом Президента Казахстана, https://kursiv.kz/news/ekonomika/2021-05/v-belarusi-zhdut-s-vizitom-prezidenta-kazakhstana, (dostęp: 02.09.21).

[44]Нурсултан Назарбаев и Александр Лукашенко выразили уверенность в укреплении отношений, https://inbusiness.kz/ru/last/nursultan-nazarbaev-i-aleksandr-lukashenko-vyrazili-uverennost-v-ukreplenii-otnoshenij, (dostęp: 02.09.21).

[45]Промкооперация и дни культуры – Беларусь и Казахстан провели заседание межправкомиссии, https://e-cis.info/news/568/92413/, (dostęp: 02.09.21).

[46]Участие в заседании Высшего Евразийского экономического совета, https://president.gov.by/ru/events/uchastie-v-zasedanii-vysshego-evraziyskogo-ekonomicheskogo-soveta-1621588656, (dostęp: 02.09.21).

[47]Топ-10 главных торговых партнёров Казахстана, https://inbusiness.kz/ru/news/top-10-glavnyh-torgovyh-partnerov-kazahstana, (dostęp: 02.09.21).

[48]ВВП на душу населения стран Южного Кавказа. Обогнала ли Армения соседей?, https://www.kavkaz-uzel.eu/blogs/83781/posts/41215, (dostęp: 02.09.21).

[49]Беларусь в 2021 г. намерена увеличить закупки нефти на Азербайджане на 25%, http://interfax.az/view/832021, (dostęp: 02.09.21).

[50]Об истинных друзьях, щепетильных вопросах и новой стадии кооперации. Подробности визита Лукашенко в Азербайджан,  https://www.belta.by/president/view/ob-istinnyh-druzjjah-schepetilnyh-voprosah-i-novoj-stadii-kooperatsii-podrobnosti-vizita-lukashenko-v-437296-2021/, (dostęp: 02.09.21).

[51]Дипмиссию Беларуси в Азербайджане возглавил Андрей Равков, https://www.sb.by/articles/dipmissiyu-belarusi-v-azerbaydzhane-vozglavil-andrey-ravkov.html, (dostęp: 02.09.21).

[52]Лукашенко направился с визитом в Азербайджан, https://www.belta.by/president/view/lukashenko-napravilsja-s-vizitom-v-azerbajdzhan-436972-2021/, (dostęp: 02.09.21).

[53]Tamże.

[54]Об истинных друзьях, щепетильных вопросах и новой стадии кооперации. Подробности визита Лукашенко в Азербайджан, https://www.belta.by/president/view/ob-istinnyh-druzjjah-schepetilnyh-voprosah-i-novoj-stadii-kooperatsii-podrobnosti-vizita-lukashenko-v-437296-2021/, (dostęp: 02.09.21).

[55]Tamże.

[56]Р. Гринберг, Никаких либералов нет, https://portal-kultura.ru/articles/country/126878-ruslan-grinberg-nikakikh-liberalov-net/, (dostęp: 02.09.21).

[57]А.В. Шурубович, Белоруссия в ЕАЭС: тенденции, проблемы, перспективы, https://cyberleninka.ru/article/n/belorussiya-v-eaes-tendentsii-problemy-perspektivy/viewer, (dostęp: 02.09.21).

[58]Tamże.

[59] Евразийский экономический союз, СПб.: ЦИИ ЕАБР, 2017. с. 41.

[60]А. В. Шурубович, Белоруссия в ЕАЭС: тенденции, проблемы, перспективы, https://cyberleninka.ru/article/n/belorussiya-v-eaes-tendentsii-problemy-perspektivy/viewer, (dostęp: 02.09.21).

[61]Без ответа такие вещи не останутся. Лукашенко припомнил России новозеландское молоко, https://agronews.com/ru/ru/news/breaking-news/2018-03-01/lukashenko, (dostęp: 02.09.21).

[62]А. В. Шурубович, Белоруссия в ЕАЭС: тенденции, проблемы, перспективы, https://cyberleninka.ru/article/n/belorussiya-v-eaes-tendentsii-problemy-perspektivy/viewer, (dostęp: 02.09.21).

[63]А. В. Воробьёв, Евразийский союз трещит по швам?, https://ivran.ru/articles?artid=7245, (dostęp: 02.09.21).

[64]ЕАЭС изучает правила деления, https://www.kommersant.ru/doc/3812922, (dostęp: 02.09.21).

[65]А.В. Шурубович, Белоруссия в ЕАЭС: тенденции, проблемы, перспективы, https://cyberleninka.ru/article/n/belorussiya-v-eaes-tendentsii-problemy-perspektivy/viewer, (dostęp: 02.09.21).

[66]Выгоды от ЕАЭС: Что получили Кыргызстан, Армения, Казахстан, Беларусь и Россия?, https://eabr.org/press/news/vygody-ot-eaes-chto-poluchili-kyrgyzstan-armeniya-kazakhstan-belarus-i-rossiya/, (dostęp: 02.09.21).

[67]Участие Беларуси в ЕАЭС: выгоды и перспективы, https://primepress.by/analitika/uchastie_belarusi_v_eaes_vygody_i_perspektivy-15625/, (dostęp: 02.09.21).

[68]Экономика и торговля, http://embassybel.ru/trade-relations/, (dostęp: 02.09.21).

[69]Торгово- экономическое сотрудничество, https://kazakhstan.mfa.gov.by/ru/bilateral_relations/trade_economic/, (dostęp: 02.09.21).

[70]Беларусь и Армения, https://mfa.gov.by/bilateral/cis/armenia/, (dostęp: 02.09.21).

[71]Беларусь и Кыргызстан, https://mfa.gov.by/bilateral/cis/kyrgyzstan/, (dostęp: 02.09.21).

[72]Экономика и торговля, http://embassybel.ru/trade-relations/, (dostęp: 02.09.21).

[73]Беларусь и Азербайджан, https://www.mfa.gov.by/bilateral/cis/azerbaijan/, (dostęp: 02.09.21).

Autor analizy: Oleksandr Shevchenko