W marcu 2024 roku w PinchukArtCenter zaprezentowano wystawę „Oleksandr Roitburd. Teoria władzy”, planowaną od 2022 r. (po śmierci artysty w 2021 r.)[i]. Plany wystawiennicze zweryfikowała wojna na pełną skalę, koncepcji wystawy jednak nie zarzucono. Co więcej, debata nad interakcją artysty, sztuki i władzy nabrała jeszcze głębszego społecznego znaczenia. Oleksandr Roitburd [Ройтбурд Олександр] wierzył w niezbywalne i naturalne prawo artysty do wpływania na świat. Identyfikował wcielenia władzy, w tym te oparte na mitach, przesądach, interpretacji dziedzictwa intelektualnego, w końcu na politycznych ideologiach i wizjach mężów stanu. Konfrontował dyskursy. Aktywnie uczestniczył w kreowaniu procesu instytucjonalizacji ukraińskiej sztuki współczesnej, prowadząc Muzeum Sztuk Pięknych w Odessie. Rozwinął także własny artystyczny kierunek prac muzeum – istotnym osiągnięciem była ekspozycja „Od 20. do 20.” [Від 20-х до 20-х] – obejmująca stuletni okres rozwoju sztuki ukraińskiej. Nowatorskie koncepcje wraz z ze swoimi pracami niósł globalnie, wystawiany w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku (MoMA)[ii], na biennale w Wenecji (jako pierwszy ukraiński niezależny artysta w 2001 r.), w Państwowej Galerii Trietiakowskiej w Moskwie czy w Państwowym Rosyjskim Muzeum w Sankt Petersburgu.
Pojęcie „sztuki zaangażowanej społecznie” obejmuje samoorganizujące się instytucje, specyficzne dla danego miejsca współczesne formy sztuki i projektów kultury alternatywnej, odrębnej od odgórnie kreowanego trendu państwowego opartego na działaniu instytucji kultury.
Sztuka była przez Roitburda rozumiana jako przestrzeń publiczna, a muzeum jako „trzecie miejsce”, nowoczesne centrum życia kulturalnego i miejskiego, kluczowe dla wspólnotowości, otwartego dialogu i inicjatywy oddolnej. Nowatorski dla Ukrainy format partycypacyjnego zaangażowania i artywizmu był wyrażony m. in. powołaniem inicjatywy „Klub Marazli/Клуб Маразлі”, czyli stowarzyszenia patronów Muzeum Sztuki w Odessie[iii], które skupiło ponad 100 biznesmenów, artystów, polityków i osób publicznych.
Oleksandr Roitburd był jednym z najdroższych ukraińskich artystów. Rozpoczął swoją artystyczną ścieżkę w latach 70. i 80. XX w. w Odessie, ale jakościowo nowy etap w swojej pracy rozpoczął od kijowskiej wystawy „Młodzież kraju” w 1987 roku. To właśnie ona zapoczątkowała w Ukrainie nowy ruch zwany „ukraińską transawangardą”. Artywizm realizował w praktyce. W latach 90. rozbudował „infrastrukturę” artystyczną, wraz z odeskim krytykiem sztuki Mychajłem Raszkowieckim założył stowarzyszenie „Nowa Sztuka” [Нове мистецтво][iv], nadzorował pilotażowe programy artystyczne funduszu „Renesans” [Відродження] oraz angażował się w rozwój centrum sztuki współczesnej „TYRS” [ТИРС] oraz w „Centrum Sztuki Współczesnej Sorosa w Odessie”[v].
W 1995 roku Oleksandr Roitburd w manifeście „Sztuka i państwo” pisał:
„Obiektywnie państwo jest jedyną siłą zainteresowaną naszym istnieniem. Jesteśmy w stanie stworzyć dla [kultury] bardziej atrakcyjny wizerunek w oczach społeczności światowej. (…) Potrafimy skuteczniej rozwiązywać kwestię tworzenia nowego klimatu duchowego w kulturze i społeczeństwie, niezbędnego na etapie formacji i reform. Jesteśmy w stanie pomóc społeczeństwu pozbyć się stereotypów, stać się bardziej otwartym i dynamicznym. Jesteśmy w stanie wnieść wymierny wkład w tworzenie nowoczesnej kultury godnej państwa europejskiego, dać Ukrainie odpowiednią sztukę współczesną, skupioną na globalnych problemach artystycznych… My i państwo jesteśmy zainteresowani sobą nawzajem. Nadszedł czas, aby legitymizować nasze relacje”.
Od Manifestu upłynęło dziewiętnaście lat – w Ukrainie nadal trwa proces negocjacji dwóch postaw wobec polityki kulturalnej – obserwujemy rozdźwięk między koncepcją konserwatywną, instrumentalnie postrzegającą rolę kultury, a modernizacją i zmianą społeczną, którą niosą innowacyjne grupy inicjatywne, nowe trendy wizualizacji, artystycznego wyrażania autonomii twórcy poza formatem narodowym, w społecznym performance.
Wolność, autonomia, kontestacja
Zmiany w dziedzinie sztuki i dziedzictwa kulturowego oznaczają odejście od koncentrowania się na materialności na rzecz rozwoju praktyk zaangażowania, zarówno w sztuce wizualnej, jak i w performatywnych praktykach teatralnych i muzycznych. Po upadku ZSRR, a w praktyce od momentu Pomarańczowej Rewolucji, dynamicznie rozwijają się modele oparte na wiedzy społeczności lokalnych, oddolne, powszechnie akceptowalne. Niektóre formy sztuki mają charakter partycypacyjny, co oznacza, że ostatecznie mogą zostać zrealizowane wyłącznie dzięki fizycznemu (choć tymczasowemu) zaangażowaniu ludzi. Inne projekty są oparte na współpracy, co oznacza, że wyłaniają się z konkretnych sposobów współpracy między różnymi osobami.
W alternatywnej kulturze Ukrainy pojawiły się interesujące formy wspólnotowe: grupy artystyczne (m. in. Revolutionary Experimental Space – R.E.P GROUP z Kijowa, SOSka/ SOSka Lab z Charkowa), niezależne przestrzenie solidarności (m. in. „Barbakan” na Majdanie), niezależne instytucje artystyczne (PinczukArtCenter), z drugiej strony natomiast rozwijały się dynamicznie nieformalne lokalne i regionalne sieci społeczne i formaty kluczowe w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego i trwałych struktur wsparcia, jak festiwal nowego dramatu we Lwowie (Драма.UA). Obserwowaliśmy obecność zagranicznych funduszy płynących na sztukę współczesną i wystawy, wzmacniającą ukraińskie autonomiczne głosy w sztuce, rezonujące w ruchach globalnych m. in. takich jak Femen.
Wyznaczono nowe trendy wspólnotowych działań jak performance, akcje interwencyjne, eksperymenty artystyczne czy kwestionowanie wartości sztuki na rynku sztuki. Wykreowano długofalowo przestrzeń do ostrej krytyki polityki w ujęciu wewnętrznym i zagranicznym zmuszając do refleksji nad aktywizmem i partycypacją, nad świadomym obywatelskim zaangażowaniem. Sztuka stała się reakcją na upolitycznioną przestrzeń publiczną „post-pomarańczowej” Ukrainy. Poruszano szereg kwestii, które były symptomatyczne dla stanu ukraińskiego społeczeństwa, takie jak migracja zarobkowa i stan postsowieckich instytucji kulturalnych, rozwarstwienie społeczne i wspólne mityczne obrazy dobrobytu oraz dziedzictwo radzieckie i symulacja zachodniej modernizacji. Wymienione tu kwestie są dziś w okresie wojny rosyjsko-ukraińskiej szczególnie ważne. Obecnie głosy te silnie wpisują się w proces unieważniania kultury rosyjskiej w Ukrainie, w debatę o kolonizacji i stereotypowym postrzeganiu wyższości kultury rosyjskiej. Proces sprzeciwu wobec propagandy ruskiego miru pokazuje społeczno-polityczną sprawczość ukraińskiego kapitału społecznego. W tym aspekcie obserwujemy dziś atrakcyjne projekty teatralne Natalii Worożbyt, wizualną sztukę Lady Nakonecznej, projekty kuratorskie Konstantina Doroszenki, Alisy Lozkiny i Konstantina Akiszina[vi].
Nie zapominajmy jednak, że tradycje ukraińskiego nonkonformizmu sięgają 60. i 70. XX w., kiedy były wyrazem sprzeciwu wobec polityki unifikacji sztuki republik narodowych.
Stalinowska polityka „spalonej ziemi” zakorzeniła się w sztuce dla wielu pokoleń Ukraińców aż do lat 80 XX w. Silnymi centrami artystycznej i intelektualnej opozycji stały się wówczas nieformalne akademie, tzw. „majsternie” m. in. F. Manajła w Użhorodzie, R. Sielskiego we Lwowie, prywatne mieszkania M. Gelmana i M. Trybeckiej (uczennicy M. Bojczuka), domy S. Paradżanowa i H. Hawrylienka, pracownie W. Zadorożnowa, I. Hrihorijewa, A. Horskiej, W. Zareckiego, M. Hriciuka, H. Koczura (w Irpieniu), I. Switlicznego. Z powodzeniem funkcjonowały w środowisku także nieformalne kluby. Po 1964 r. były likwidowane siłą na mocy działań KGB.
Artyści na wojnie. Front ukraińskiej kultury
Ukraińska kultura na wojnie od 2014 r. i szczególnie od momentu pełnoskalowych działań w 2022 r. jest poddawana stałym naciskom i jest pełnoprawnym podmiotem walki z tzw. ruskim mirem, który stanowi nadal istotny element wojny informacyjnej i publicznej dyplomacji FR w świecie. Artyści przystąpili do walki. Poszczególne biografie, często tragiczne, dokumentuje projekt Instytutu Ukraińskiego Culture Fights Back/Kultura kontratakuje, opisujący historie artystów i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, którzy dołączyli do Sił Zbrojnych Ukrainy. PEN Ukraine śledzi straty wśród działaczy kulturalnych. Od grudnia 2023 roku do lutego 2024 r. zebrano 98 nazwisk.
Drugim frontem jest aktywna dyplomacja kulturalna. Zmiana wymaga pójścia o krok dalej niż promocja ukraińskiej kultury. Ukraina podjęła walkę o swoją tożsamość w światowych miejscach premierowych obiektów artystycznych, przy jednoczesnych negocjacjach prowadzonych m. in. przez Instytut Ukraiński i ukraiński korpus dyplomatyczny na temat wykluczenia rosyjskich produktów kulturalnych z obiegu globalnego. Obserwujemy wzmożoną akcję promującą ukraińskie dziedzictwo kulturowe w świecie, zarówno w formatach wirtualnych (nowe projekty tj. Insight UA, Ukraine Now UA), jak i stacjonarnych (spotkania, debaty, wystawy, konferencje, udział w festiwalach, w tym pierwsze ukraińskie Oskarowe zwycięstwo w 2024 r. w kategorii filmu dokumentalnego za produkcję pt. 20 dni w Mariupolu).
Zdaniem dyrektora generalnego Ukraińskiego Instytutu Wołodymyra Szejki ukraińskie stanowienie o własnej tożsamości kulturowej jest niemożliwe bez emancypacji od imperialistycznej narracji Rosji oraz jej gruntownej dekonstrukcji i dekolonizacji, uznanej powszechnie przez całą społeczność międzynarodową. Ta priorytetowa misja sztuki w okresie wojny i społecznej mobilizacji coraz mniej przestrzeni pozostawia dla niezależnej kultury i projektów alternatywnych ukierunkowanych na artywizm, krytyczne zaangażowanie i społeczny dialog wewnątrz kraju. Kultura jest instrumentalizowana.
Szejko za główne wyzwania uznaje m. in. dyplomację kulturową jako istotny element polityki zagranicznej i humanitarnej finansowanej przez państwo, pozyskiwanie zagranicznych partnerów i darczyńców, w tym w celu rozwoju rezydencji i stypendiów oraz zapewnienia przetrwania kultury ukraińskiej.
W przyszłości to wsparcie powinno zostać przekształcone w długoterminowe, trwałe programy, szczególnie dla tych instytucji i artystów, którzy wrócili lub pozostali w Ukrainie.
Istotne jest przywództwo Ukrainy i zaangażowanie we współpracę artystyczną z Globalnym Południem, w tym w kluczowych krajach takich jak Brazylia, Meksyk, Argentyna, Kenia, Rwanda, RPA, Indie i Indonezja. Równie priorytetowo traktuje członkostwo Instytutu Ukrainy w sieci Narodowych Instytutów Kultury UE, co pozwoli na uzyskanie dostępu do szerokiego systemowego finansowania i w konsekwencji – na większy wpływ na politykę kulturalną Unii Europejskiej. Kamieniem węgielnym jest zmiana polityki instytucji w Europie, które obecnie koncentrują się na studiach słowiańskich, rosyjskich i euroazjatyckich i przekształcenie ich w „ośrodki inkluzywności”, które odzwierciedlałyby szeroki zakres kultur i wpływów „wschodnich”, a także kwestionowałyby rosyjskocentryczne perspektywy regionalne. Działania w obszarze promocji kultury narodowej za granicą wymagają silnych instytucji w kraju[vii]. Ale wojna wyrządziła ogromne szkody. Strategia ta może zostać zrealizowana dopiero przez przedstawicieli nowego pokolenia postsowieckiego na Ukrainie, które jest odpowiedzialne za terytorium, o które trzeba walczyć.
Zdjęcie: plakat filmu „20 dni w Mariupolu” / strona Mstyslav Chernov
[i] „Олександр Ройтбурд. Теорема влади” Виставка Дослідницької платформи PinchukArtCentre, 8 березня 2024 року – 14 липня 2024 року https://new.pinchukartcentre.org/exhibitions/oleksandr-rojtburd-teorema-vlady-1 [dostęp: 09. 03. 2024]
[ii] Alexander Roitburd, Psychedelic Invasion of the Battleship Potyomkin into Sergey Eisenstein’s Tautological Hallucinations 1998, https://www.moma.org/collection/works/120284 [dostęp: 09. 03. 2024]
[iii] Oficjalna strona: https://www.ofam.ua/donate/donate-marazli-club [dostęp: 09. 02. 2024]
[iv] Михайло Рашковецький, http://www.mediaartarchive.org.ua/studies/researcher/mikhail-raskovetsky/ [dostęp: 09. 02. 2024]
[v] Pracowało w latach 1993-2008: Центр сучасного мистецтва Сороса в Одесі ЦСМ Сороса https://mitec.ua/category/institutes/csm-sorosa/ [dostęp: 09. 02. 2024]
[vi] Between Fire and Fire, Ukrainian Art Now, Ukrainian Institute with Zenko Gallery, Vienna 2019 brak linku [dostęp: 09. 03. 2024]
[vii] Volodymyr Sheiko, Director Ceneral, Ukrainian Institute, Ukraine’s Culture at War: One Year Later https://uscpublicdiplomacy.org/blog/ukraine%E2%80%99s-culture-war-one-year-later 2019 [dostęp: 09. 03. 2024]
