Autorzy raportu dokonali analizy pojmowania zależności między przedsiębiorczością, konkurencją, innowacyjnością i rozwojem społeczno-gospodarczym. Na podstawie interpretacji danych pochodzacych z badań przeprowadzonych wśród białoruskiego biznesu i ludności, badacze sformułowali wnioski dotyczące czynników determinujących rozwój skutecznego sektora prywatnego i działalności przedsiębiorczej oraz zaproponowali kierunki rozwoju instytucjonalnego.
Streszczenie
Inicjatywa przedsiębiorcza sprzyja rozwojowi innowacji potrzebnych nie tylko do wzrostu produktywności w gospodarce i tworzenia miejsc pracy, ale także do radzenia sobie z pojawiającymi się wyzwaniami, czy to szokiem gospodarczym i społecznym związanym z pandemią COVID-19, czy też katastrofami humanitarnymi spowodowanymi wojnami i represjami politycznymi.
Społeczne korzyści płynące z przedsiębiorczości są większe w gospodarkach, w których przedsiębiorcy działają w przejrzystym i wspierającym ich otoczeniu, które pozwala im na podejmowanie ryzyka, realizowanie pomysłów biznesowych i otrzymywanie sowitego wynagrodzenia.
Przedsiębiorcy, zwłaszcza ci nastawieni na rynek międzynarodowy i produkujący innowacyjne towary/usługi, gdy zetkną się z wysokimi barierami regulacyjnymi i niestabilnością, przenoszą swoją działalność do krajów o bardziej sprzyjających warunkach dla innowacji.
Białoruski prywatny biznes zapewnia stały wzrost zatrudnienia i wynagrodzeń, co zauważalne jest zwłaszcza wśród ludności. To, a także rozwój skutecznych systemów zarządzania, komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej oraz wartości rynkowych, sprawiło, że prywatny biznes stał się ważnym motorem rozwoju społeczno-gospodarczego.
Pozytywna dynamika sektorów o wysokim poziomie konkurencji i wysokim udziale sektora prywatnego, a także sektora prywatnego jako całości, pozwoliła białoruskim władzom na odłożenie reform strukturalnych sektora przedsiębiorstw państwowych. Białoruskie władze mogły ograniczyć się do stopniowego zmniejszania nadmiernego zatrudnienia, które absorbował rozwijający się sektor prywatny.
Ogólnie rzecz biorąc, kluczowymi czynnikami rozwoju przedsiębiorczości na poziomie krajowym są instytucje:
- formalne (ustawodawstwo, które określa ramy działalności biznesowej, warunki i zasady funkcjonowania przedsiębiorców);
- nieformalne (wartości, przekonania, normy zachowania, postawy wobec inicjatywy przedsiębiorczej, praktyki egzekwowania prawa).
Zdając sobie sprawę z zachodzących zmian w systemie wartości białoruskiego społeczeństwa i jej stosunku do przedsiębiorczości, władze białoruskie starały się bilansować interesy polityczne, społeczne i gospodarcze.
Białoruś zajmuje czwarte miejsce w Europie według wskaźnika poziomu wsparcia dla zwiększenia udziału własności prywatnej w biznesie i przemyśle, znacznie wyprzedzając swoich sąsiadów, zwłaszcza Rosję i Ukrainę. Sformowaniu się tej opinii sprzyjał brak zakrojonej na szeroką skalę i niesprawiedliwej prywatyzacji w Białorusi, a także ścisła państwowa regulacja prywatnej działalności gospodarczej. Dlatego też w społeczeństwie utarło się przekonanie, że białoruski biznes prywatny został w większości stworzony „od zera” (a nie w wyniku prywatyzacji) przez utalentowanych i ambitnych przedsiębiorców w uczciwy sposób i bez wsparcia państwa.
WNIOSKI I REKOMENDACJE
- Wsparcie rozwoju konkurencji (zniesienie preferencyjnych pożyczek)
Znaczenie i korzyści płynące z rozwoju konkurencji są dostrzegane nie tylko przez społeczeństwo, ale także przez władze. Jednak odpowiedni program opracowany w latach 2019-2020 przy wsparciu Międzynarodowej Korporacji Finansowej (IFC) z udziałem międzynarodowych ekspertów nie został zatwierdzony. Z dostępnych materiałów można wywnioskować, że w tym projekcie poprawnie zidentyfikowano główne problemy, które powodują nierówności w funkcjonowaniu przedsiębiorstw publicznych i prywatnych, a tym samym utrudniają konkurencję, oraz wdrażanie polityki konkurencji. Wyzwanie, jakim jest zapewnienie równych szans przedsiębiorstwom o każdej formie własności, jest szczególnie palące w branżach, w których przedsiębiorstwa państwowe i państwowo-prywatne są faktycznie podporządkowane organom regulacyjnym, które pełnią również rolę właścicieli tych przedsiębiorstw.
Próbując poprawić pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw państwowych, które często mają dodatkowe obciążenia na przykład poprzez zobowiązanie do zapewnienia zatrudnienia, utrzymania infrastruktury i subsydiowania innych przedsiębiorstw państwowych, władze państwowe celowo tworzą dla nich preferencyjne warunki. Dotyczy to dostępu do środków produkcji, rynków, finansowania i wsparcia ze strony państwa w różnych formach, a także barier wejścia nowych podmiotów do branż (Osipow i in., 2020). Takie podejście nie przyczynia się do wzrostu efektywności i konkurencyjności przedsiębiorstw państwowych i całych branż, zwłaszcza na rynkach zagranicznych, a konsumenci nie korzystają z niższych cen, wyższej jakości i większej różnorodności produktów. Ponadto państwo jest zmuszone do kontynuowania uciążliwego wsparcia finansowego nieefektywnych przedsiębiorstw państwowych.
Dlatego też stopniowe wyrównywanie warunków działania i kompleksowy audyt sektora przedsiębiorstw państwowych są oczywistością (więcej szczegółów – Danejko i in., 2022). Proces ten należy zacząć od sektorów, w których negatywne skutki społeczne w perspektywie krótkoterminowej byłyby najmniejsze i/lub pozytywne skutki fiskalne największe i/lub potencjalnie najbardziej atrakcyjne dla nowych firm, które wchłonęłyby zwolnione zasoby ludzkie. W związku z tym procesy te powinny być powiązane ze środkami stymulującymi rozwój sektora prywatnego, w szczególności wspierającymi tworzenie miejsc pracy i ułatwiających dostęp do długoterminowych źródeł finansowania.
- Rozwój edukacji w zakresie przedsiębiorczości i biznesu
Ważnym wyznacznikiem całkowitej produktywności czynników produkcji i wzrostu gospodarczego jest działalność przedsiębiorcza w sektorach średnich i zaawansowanych technologii oraz działalność związana z tworzeniem innowacyjnych produktów, orientacją eksportową i wysokim potencjałem wzrostu – tzw. efektywna przedsiębiorczość. W tym zakresie trudno przecenić wpływ systemu edukacji, który kształtuje nie tylko wartości, ale także kompetencje technologiczne i przedsiębiorcze. Według GEM (GEM-Belarus, 2020; 2022) jakość i rozpowszechnienie edukacji w zakresie przedsiębiorczości w Białorusi na wszystkich poziomach szkolnictwa pozostaje daleko w tyle za średnią światową, co sugeruje potrzebę podjęcia działań w celu poprawy jej dostępności.
Białoruscy przedsiębiorcy są najbardziej aktywną i nieustraszoną częścią społeczeństwa, dostrzegającą złożoność otoczenia instytucjonalnego i ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej, ale jednocześnie w dużej mierze decydującą o rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Jednocześnie istnieje zrozumienie, że prowadzenie własnej działalności gospodarczej jest preferowaną alternatywą kariery, a przedsiębiorcy mają wysoki status w społeczeństwie, ale wysoki poziom strachu przed porażką w biznesie jest czynnikiem odstraszającym dla wielu (GEM-Belarus, 2020; 2022).
Doświadczenia krajów rozwiniętych, w szczególności, wskazują na potrzebę rozwoju tak zwanych „uniwersytetów przedsiębiorczości”, które tworzą korzystne środowisko wewnętrzne (ekosystem) dla przedsiębiorczości pracowników, studentów i absolwentów. Rozwijają one kulturę przedsiębiorczości i pozytywne nastawienie do przedsiębiorczości. Są także kluczowym źródłem know-how i innowacji, przyczyniając się do rozwoju sektorów zaawansowanych technologii (Morozow i Apanasowicz, 2015). Ze względu na fakt, że jak dotąd otoczenie instytucjonalne nie sprzyja powstawaniu takich uczelni, a system edukacji generalnie pozostaje konserwatywny i służy bieżącym potrzebom władz, na początkowym etapie wskazane jest motywowanie młodych ludzi, by spróbowali swoich sił jako przedsiębiorcy.
Równie ważne jest rozwijanie kompetencji przedsiębiorczych. Można tego dokonać poprzez wprowadzenie zaawansowanych metod i podejść mających na celu stymulowanie innowacyjnego i przedsiębiorczego myślenia w procesie edukacyjnym w większości dyscyplin (nie tylko tych związanych z biznesem i przedsiębiorczością). Temat rozwoju potencjału przywódczego pozostaje aktualny w temacie projektów edukacyjnych. Zaufanie do własnych umiejętności jest silnym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o prowadzeniu własnej działalności gospodarczej. Dlatego ważne jest, aby wspierać i rozwijać ten element w ramach szkoleń i innych działań edukacyjnych. W szczególności ważne są programy rozwoju przywództwa dla młodzieży, kobiet i powiązane inicjatywy regionalne.
Z reguły maksymalny efekt szkolenia potencjalnych przedsiębiorców osiąga się poprzez zapewnienie im kompleksowego dostępu do infrastruktury, usług doradczych (prawnych, podatkowych) i finansowania (dotacje, bony, preferencyjne warunki kredytowania).
W związku z tym, działania w ramach systemu edukacji oraz, siłą rzeczy, władz publicznych, powinny być ukierunkowane na zwiększenie tolerancji na ryzyko i porażkę, a także poszukiwanie niekonwencjonalnych sposobów rozwiązywania problemów, wzmacniając tym samym postrzeganie przedsiębiorców jako klasy, która podejmuje znaczące ryzyko gospodarcze i społeczne, a poprzez swoją inicjatywę i kompetencje przyczynia się do dobrobytu społeczeństwa jako całości. Poza instytucjami edukacyjnymi, ważną rolę w kształtowaniu takiego postrzegania przedsiębiorczości powinny odgrywać media.
Tworzenie sieci kontaktów jest również ważnym celem projektów edukacyjnych, okrągłych stołów, konferencji i seminariów, które stymulują promocję wzorców przedsiębiorczości i są podstawą tworzenia dynamicznego ekosystemu przedsiębiorczości. Wspieranie kultury zaufania i interakcji ułatwia skuteczne poszukiwanie i wykorzystywanie pomysłów, praktycznego doświadczenia i wiedzy, a także zasobów finansowych.
- Wspieranie innowacji
Jak już wspomnieliśmy, w celu zapewnienia wzrostu gospodarczego wsparcie rządowe powinno koncentrować się na przedsiębiorstwach i branżach o wysokim potencjale wzrostu, które mogą wytwarzać innowacyjne produkty, wdrażać innowacyjne modele biznesowe i tworzyć miejsca pracy dla siły roboczej zwolnionej w branżach znajdujących się w stagnacji. Badania pokazują, że rozwój innowacyjnej przedsiębiorczości nie tyle zależy od cyklu koniunkturalnego, co raczej go determinuje (Koellinger i Thurik, 2009). Jednocześnie działalność przedsiębiorcza w branżach zaawansowanych technologii jest znacznie bardziej wrażliwa na warunki instytucjonalne: w szczególności na ustawodawstwo związane z ochroną praw własności (zwłaszcza własności intelektualnej), prawem gospodarczym i prawem pracy, barierami regulacyjnymi i zachętami podatkowymi.
Choć przed 2020 r. obserwowano stopniową poprawę w wielu z tych sfer, przynajmniej w ramach Parku Wysokich Technologii i Wielkiego Kamiennego Parku Przemysłowego, to w sferze naukowo-technologicznej, kontrolowanej przez państwo w postaci Państwowego Komitetu Nauki i Technologii, nie zainicjowano jak dotąd znaczących zmian. Najważniejszymi reformami w tym obszarze wydają się zmiany w systemie planowania, finansowania i prowadzenia finansowanych przez państwo prac badawczo-rozwojowych zmierzające do zwiększenia konkurencji wśród wykonawców i zleceniodawców, motywowania (a nie straszenia) ich do komercjalizacji wyników badań, uznania akceptowalnego ryzyka w działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej oraz zapewnienia równości przedsiębiorstw publicznych i prywatnych w dostępie do wyników prac badawczo-rozwojowych. Oczywistym pierwszym krokiem byłoby umożliwienie białoruskim przedsiębiorstwom, także prywatnym, zakupu odpowiednich opracowań umieszczonych w Państwowym Rejestrze Praw do Wyników Działalności Naukowej i Naukowo-Technicznej po stałej cenie, która nie zależy od wydatkowanych środków budżetowych.
Przeczytaj pełną wersję opracowania „Rozwój sektora prywatnego: przedsiębiorczość – konkurencja – innowacje”. Powyżej prezentujemy wnioski i rekomendacje z badania. Przeczytaj również dodatkową analizę „Rozwój sektora prywatnego. Zastępowanie reform i zwiększanie suwerenności gospodarczej Białorusi”.
Źródło: BEROC
Cytowane źródła:
Daneyko, P., KEF, BEROC (2022),„Reformowanie przedsiębiorstw państwowych: kierunki koncepcyjne”. Bank Idei.
GEM-Białoruś, (2020; 2022), Globalny Monitor Przedsiębiorczości: GEM-Białoruś 2021-2022.
Koellinger, P. D., & Roy Thurik, A. (2012), Entrepreneurship and the business cycle. „Review of Economics and Statistics”, 94(4), 1143-1156.
Morozow, R. i Apanasowicz, W. (2015) Przedsiębiorcze uniwersytety i ich rola w zapewnieniu zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i regionów,(w:) Żuk A., Koszel N., Sawelowa S. (red.), „Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju w Białorusi: teoria i praktyka. Mińsk, 429-440.
Osipow, R., Minicz, E. i Artiuk, W. (2020),Rozwój konkurencji jako warunek wzrostu gospodarczego. „Bankovskiy vestnik”, (3), 106-108.
Opracowanie zostało przygotowane w ramach projektu Belarus Beehive, koordynatorem części badawczo-eksperckiej projektu jest Instytut „Palitycznaja Sfera”.
