Represyjna polityka i najważniejsze zmiany w białoruskim ustawodawstwie w 2022 roku

Sytuacja społeczna i polityczna w Białorusi w 2022 roku znacząco się pogorszyła. Obserwowano przejawy pogłębiania się kryzysu polityczno-gospodarczego, ograniczenia w sferze praw człowieka, a także zaangażowanie białoruskiego reżimu w agresywną wojnę Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie. Nasiliły się również działania represyjne reżimu wobec narodu białoruskiego, zwłaszcza jego aktywnej społecznie i politycznie części.

Władze białoruskie wykorzystują już istniejące ustawodawstwo jako podstawę prawną do stosowania represji, a także zaostrzają je poprzez nowelizacje i uzupełnianie aktów prawnych, które nakładają odpowiedzialność karną i administracyjną za działania uznawane za protest czy wyrządzające szkodę Republice Białorusi (a de facto– obecnej władzy). W tym miejscu konieczna jest analiza zmian wprowadzonych w prawie karnym, karnym procesowym, administracyjnym, a także w prawie pracy, ustawodawstwie dotyczącym edukacji i innych aktach prawnych, które wyraźnie ograniczają wolność zgromadzeń, wolność słowa, prawo do strajku, itp.

Wypowiedzenie Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych

27 października 2022 r. przyjęto ustawę o wypowiedzeniu Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z dnia 16 grudnia 1961 r. Białoruś nie podlega więc już jurysdykcji Komitetu Praw Człowieka, jednego z nielicznych organów międzynarodowych, do których obywatele Białorusi mogliby składać skargi na naruszenie przez organy państwowe Białorusi ich praw i uzasadnionych interesów. Zgodnie ze wspomnianym Paktem (Art. 12 ust.1) wypowiedzenie wchodzi w życie 3 miesiące po dacie otrzymania notyfikacji przez Sekretarza Generalnego ONZ (ostatnim dniem składania przez obywateli Białorusi skarg do Komitetu Praw Człowieka był 8 lutego 2023 r.). Od czasu ratyfikacji tego protokołu Komitet Praw Człowieka rozpatrzył około 200 skarg przeciwko państwu białoruskiemu, ponadto niektóre z nich zawierały zalecenia dotyczące zmian w ustawodawstwie, mających na celu poprawę sytuacji w zakresie praw człowieka. Państwo nie wdrożyło jednak żadnej z decyzji Komitetu Praw Człowieka, powołując się na ich rekomendacyjny charakter. Mimo tego narzędzie to było jednym ze sposobów zwracania przez Białorusinów uwagi na problemy z prawami człowieka na Białorusi. Po wydarzeniach z 2020 r. i w związku z prowadzoną wobec Białorusinów polityką represji, zwiększyła się liczba skarg na władze białoruskie złożonych do Komitetu Praw Człowieka. Nieuznanie jurysdykcji Komitetu Praw Człowieka nie rozwiązuje radykalnie problemu ani obywateli Białorusi, ani białoruskich władz, ponieważ decyzje Komitetu nigdy nie zostały wykonane przez władze państwowe Białorusi. Ta decyzja reżimu nie buduje pozytywnego wizerunku państwa, które nadal wzmacnia środki represyjne wobec swoich obywateli.

Zmiany w prawie karnym

1. Odpowiedzialność za wezwania do nałożenia sankcji

W dniu 1 stycznia 2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 14 grudnia 2021 r. nr 133-Z ,,O zmianie Kodeksu karnego Republiki Białorusi”[1], zmieniająca Art. 361 Kodeksu karnego (dalej- KK)[2]. Artykuł ten wprowadza odpowiedzialność karną za wezwania do działań mających na celu wyrządzenie szkody bezpieczeństwu narodowemu Białorusi. Po wprowadzonych zmianach tytuł artykułu brzmi: ,,Wezwania do środków ograniczających (sankcji), innych działań mających na celu szkodzenie bezpieczeństwu narodowemu Republiki Białorusi”. Za popełnienie tego czynu przewidywana jest kara ograniczenia wolności na okres do 5 lat lub pozbawienia wolności na okres do 6 lat. Ust. 3 art. 361. KK przewiduje karę pozbawienia wolności na okres od 4 do 12 lat za wyżej wskazane czyny popełnione przy użyciu mediów lub Internetu lub przez urzędnika korzystającego ze swoich uprawnień służbowych lub pociągające za sobą poważne konsekwencje[3].

Niewątpliwie zmiany te skierowane są przede wszystkim przeciwko działaniom przedstawicieli demokratycznych sił Białorusi, podejmowanym na arenie międzynarodowej, którzy od 2020 r. informują społeczność światową o represjach reżimu i jego ofiarach, o obecnej trudnej sytuacji politycznej i społecznej w kraju, wzywając do nakładania sankcji gospodarczych wobec reżimu, apelując o zaniechanie współpracy z reżimem i zakończenie finansowania aparatu represji poprzez współpracę gospodarczą lub jakąkolwiek inną współpracę z reżimem.

Na dzień 20 grudnia 2022 r. rozpoczęto kilka procesów sądowych na podstawie zarzutów za wezwanie do nakładania sankcji. Sprawy dotyczą A. Alejkina, dyrektora wykonawczego Białoruskiego Funduszu Solidarności Sportowej i A. Herasimeni, znanej sportsmenki białoruskiej (która założyła ten fundusz)[4], a także znanych białoruskich działaczy na rzecz zmian demokratycznych: P. Łatuszki, S. Cichanouskiej, V. Kawalkawaj, S. Dyleuskaha[5], V. Cepkały (w tym na podstawie Art. 361 KK)[6]. Wszystkie te procesy prowadzone były w trybie zaocznym, każda z wymienionych osób została skazana zaocznie na kary do 18 lat pozbawienia wolności[7].

2. Odpowiedzialność za udział w działalności stowarzyszeń publicznych, organizacji publicznych, partii politycznych i fundacji

W dniu 4 stycznia 2022 r. uchwalono Ustawę o zmianie kodeksów, zgodnie z którą dodano również nowy artykuł do KK. 1931: ,,Nielegalne organizowanie działalności stowarzyszenia publicznego, organizacji religijnej lub fundacji lub udział w ich działalności”. Zgodnie z tym artykułem wprowadza się karę w postaci grzywny lub aresztowania lub pozbawienia wolności na okres do 2 lat za organizowanie ,,działalności lub udziału w działalności partii politycznej, innego stowarzyszenia publicznego, organizacji religijnej lub fundacji, w odniesieniu do których istnieje decyzja upoważnionego organu państwowego o ich likwidacji, która weszła w życie, lub zawieszeniu ich działalności, a także organizację działalności lub udział w działalności partii politycznej, innego stowarzyszenia publicznego, organizacji religijnej lub fundacji, które nie przeszły rejestracji państwowej zgodnie z ustaloną procedurą, w przypadku braku oznak przestępstwa przewidzianego w artykule 4231 KK”[8]. Dodanie tego artykułu do KK jest kontynuacją polityki reżimu wobec społeczeństwa obywatelskiego, która polega na zniszczeniu wszystkich niepaństwowych organizacji i realizowana jest w formie likwidacji stowarzyszeń oraz organizacji społecznych na podstawie zmyślonych powodów. Polega na ich prześladowaniu za tak zwaną działalność ekstremistyczną, rozpowszechnianie materiałów ekstremistycznych, nielegalne finansowanie, itp. Według Lawtrend tylko od lata do jesieni 2021 r. na Białorusi przymusowo zlikwidowano lub podjęto decyzję o likwidacji w związku z istniejącą sytuacją społeczno-polityczną około 500 organizacji społeczeństwa obywatelskiego[9].

3. Odpowiedzialność za zaprzeczanie ludobójstwu narodu białoruskiego

5 stycznia 2022 r. uchwalono Ustawę o ludobójstwie narodu białoruskiego z 5 stycznia 2022 r.[10], zgodnie z którą wprowadzono zmiany w KK. Art. 1 ww. Ustawy definiuje ludobójstwo narodu białoruskiego jako ,,okrucieństwa popełnione przez nazistowskich zbrodniarzy i ich wspólników, formacje nacjonalistyczne podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej i okresu powojennego, mające na celu systematyczne fizyczne zniszczenie narodu białoruskiego poprzez morderstwa i inne działania uznane za ludobójstwo zgodnie z aktami prawnymi i normami prawa międzynarodowego”. Na podstawie art. 2 ww. ustawy KK został uzupełniony art. 1302, zgodnie z którym publiczne zaprzeczenie ludobójstwa narodu białoruskiego (w wystąpieniu publicznym, w druku lub publicznie prezentowanym dziele, w mediach lub w informacjach zamieszczonych w Internecie, innej publicznej sieci telekomunikacyjnej) podlega karze aresztowania, ograniczenia wolności do 5 lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres[11]. Wprowadzona w niej definicja ludobójstwa narodu białoruskiego umożliwia reżimowi manipulowanie historią: władza twierdzi, że formacje nacjonalistyczne, będące wspólnikami nazistowskich zbrodniarzy, dokonały zbrodni wobec narodu białoruskiego pod biało – czerwono – białą flagą. To z kolei stworzyło dodatkową podstawę do prześladowań związanych z używaniem symboli narodowych, a także prześladowania historyków, którzy mogą obalić tę manipulację faktami historycznymi.

4. Wprowadzenie nowych podstaw stosowania kary śmierci

Kolejna zmiana w KK wynikała z agresji militarnej Federacji Rosyjskiej na Ukrainę i udziału w tej agresji białoruskiego reżimu przez udostępnianie terytorium Białorusi wojskom i sprzętowi wojskowemu Federacji Rosyjskiej w celu przeprowadzenia ataku (mimo że Konstytucja Białorusi, nawet w obecnej wersji- po zmianach wprowadzonych po referendum w 2022 r.,- w Art. 18 ustanawia, że ,,Republika Białorusi wyklucza agresję wojskową ze swojego terytorium przeciwko innym państwom”[12]). Zmiana postawy reżimu była zamanifestowana wprowadzeniem zmian do KK w postaci kolejnej podstawy do zastosowania kary śmierci. Ustawa ta od dnia 13 maja 2022 r.[13] wprowadziła zmiany do art. 59 KK, zgodnie z którymi stosowanie kary śmierci jest przewidziane za popełnienie następujących przestępstw:

• zabójstwa przedstawiciela obcego państwa lub organizacji międzynarodowej w celu prowokowania komplikacji międzynarodowych lub wojny lub destabilizacji porządku publicznego w obcym państwie (art.124 ust.2 KK);
• popełnienia aktu międzynarodowego terroryzmu przez zorganizowaną grupę, przy użyciu obiektów wykorzystujących energię atomową lub przy użyciu substancji radioaktywnych lub materiałów jądrowych, silnych, toksycznych substancji chemicznych lub biologicznych lub w połączeniu z zabiciem człowieka, lub zabicie osoby publicznej lub osoby publicznej obcego państwa w celu prowokowania komplikacji międzynarodowych lub wojny lub destabilizacji porządku publicznego w obcym państwie (art.126 ust.3 KK);
• popełnienie aktu terroryzmu przez zorganizowaną grupę, przy użyciu obiektów wykorzystujących energię atomową lub przy użyciu substancji radioaktywnych lub materiałów jądrowych, silnych, toksycznych substancji chemicznych lub biologicznych lub w połączeniu z zabiciem człowieka (art.289 ust.3 KK);
• zabójstwo osoby publicznej popełnione w związku z jej działalnością publiczną lub społeczną w celu wpływania na podejmowanie decyzji przez władze, utrudniania działalności politycznej lub innej działalności społecznej, zastraszania ludności lub destabilizację porządku publicznego (art.359 ust.2 KK).

Jednocześnie oficjalnie władze uzasadniają wprowadzenie dodatkowych podstaw do stosowania kary śmierci twierdząc, że rośnie zagrożenie terrorystyczne wobec Białorusi. Według przewodniczącego Stałej Komisji ds. Ustawodawstwa i Budownictwa Państwowego Rady Republiki Siarheja Siwca jest to ,,aktywnie ułatwiane przez zagranicznych, agresywnie opozycyjnych aktorów wrogich naszemu krajowi, którzy dążą do pogorszenia sytuacji społeczno- politycznej w Republice Białorusi, destabilizację sytuacji społeczno- gospodarczej, stworzenie atmosfery napięcia i strachu w społeczeństwie”, a proponowane zmiany ,,są współmierne do istniejącego zagrożenia dla bezpieczeństwa publicznego, odpowiadają pojawiającej się sytuacji przestępczej”[14]. W ten sposób władze nadal posługują się narracją o zagrożeniu zewnętrznym, które zmusza do wzmocnienia środków bezpieczeństwa. Ponadto, zgodnie z Ustawą podpisaną przez A. Łukaszenkę w styczniu 2023 r.[15], wprowadzono stosowanie kary śmierci wobec urzędników, w tym urzędników wojskowych i państwowych, którzy dopuścili się zdrady stanu. Niewątpliwie zmiany te mają również na celu zwalczanie przeciwników politycznych w strukturach organów państwowych i armii. Jest to także sposób na zapobieżenie przechodzeniu wojska białoruskiego na stronę armii ukraińskiej w przypadku hipotetycznego zaangażowania armii białoruskiej w agresję militarną Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.

5. Pozbawienie obywatelstwa za prowadzenie działalności ekstremistycznej

Kolejną innowacją jest wprowadzenie możliwości pozbawienia obywatelstwa (w tym obywateli Republiki Białoruś) w związku z udziałem w działalności ekstremistycznej. Odpowiedna ustawa została podpisana przez A. Łukaszenkę w styczniu 2023 r.[16]. Należy zauważyć, że zmiany te są sprzeczne z Konstytucją Republiki Białorusi, której art. 10 stanowi, że ,,nikt nie może być pozbawiony obywatelstwa Republiki Białorusi lub prawa do zmiany obywatelstwa”[17]. Oprócz tego obowiązkiem obywatela Republiki Białoruś – na podstawie wprowadzonych przepisów – jest powiadomienie właściwych organów o posiadaniu obywatelstwa obcego państwa, posiadaniu zezwolenia na pobyt w obcym państwie oraz innego dokumentu uprawniającego do otrzymywania świadczeń i ulg w takim państwie. Ta zmiana naraża na niebezpieczeństwo obywateli Białorusi, którzy nadal walczą przeciwko władzy przebywając za granicą lub są zmuszeni do opuszczenia terytorium Białorusi w związku z prześladowaniami. Dotyczy to również np. osób mieszkających na terytorium innego państwa z jakichkolwiek innych powodów (praca, nauka) i komentujących działania urzędników państwowych w sieciach społecznościowych.

6. Zmiany w przepisach dotyczących postępowania karnego

21 lipca 2022 r. A. Łukaszenka podpisał ustawę z dnia 20 lipca 2022 r. o zmianie Kodeksu Postępowania Karnego Republiki Białorusi (dalej – KPK)[18]. Tą ustawą wprowadzono postępowania specjalne (zaoczne) w sprawach karnych wobec oskarżonych przebywających poza Białorusią i uchylających się od stawienia się przed organem prowadzącym postępowanie karne. Ustalono również listę przestępstw, z powodu których można wszcząć odpowiednie postępowanie zaoczne wobec oskarżonego. Należą do nich m.in. akt terroryzmu, ludobójstwo, najemnictwo, zdrada państwa, dywersja, tworzenie formacji ekstremistycznej lub udział w niej, masowe zamieszki, wezwania do sankcji[19]. Rozdział 493 KPK zawiera ogólne przepisy postępowania specjalnego, procedurę postępowania specjalnego, procedurę powiadamiania o postępowaniu zaocznym, procedurę postępowania sądowego.

Na podstawie art. 46825 KPK podstawą do prowadzenia postępowania zaocznego w sprawie może być postanowienie śledczego za zgodą prokuratora lub postanowienie prokuratora w postępowaniu karnym przeciwko pełnoletniemu obywatelowi Republiki Białorusi oskarżonemu o popełnienie następujących przestępstw:

• zbrodnie przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości;
• zbrodnie wojenne, w tym popełnienie aktów międzynarodowego terroryzmu;
• rehabilitację nazizmu;
• zaprzeczanie ludobójstwu narodu białoruskiego;
• najemnictwo;
• akty terroryzmu;
• organizację działalności organizacji terrorystycznej i udział w działalności takiej organizacji;
• branie zakładników;
• masowe zamieszki;
• umyślne doprowadzenie pojazdu lub torów komunikacyjnych do zniszczenia;
• kradzież lub zajęcie w celu porwania taboru kolejowego, statku powietrznego lub wodnego;
• nielegalne przemieszczanie przez granicę celną Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej lub granicę państwową Republiki Białorusi silnych, trujących substancji, materiałów radioaktywnych, broni palnej, amunicji, materiałów wybuchowych, urządzeń wybuchowych, itp.;
• zdradę Państwa;
• spisek lub inne działania popełnione w celu przejęcia władzy państwowej;
• szpiegostwo;
• działalność agenturalną;
• apele o środki o charakterze restrykcyjnym (sankcje);
• i inne- pod warunkiem, że obce Państwo odmówiło wydania oskarżonego w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub w ciągu 6 miesięcy od momentu skierowania przez Prokuraturę Generalną do organu obcego państwa wniosku o wydanie osoby, w celu przeprowadzenia postępowania karnego nie uzyskano zgody obcego państwa na wydanie oskarżonego.

Jednocześnie zgodnie z KPK obowiązkowy jest udział w postepowaniu obrońcy oskarżonego, co wydaje się absurdalne, ponieważ w przypadku postępowania zaocznego obrońca nie ma możliwości komunikowania się z oskarżonym i wykonywania w pełni innych obowiązków w zakresie jego ochrony. Rozprawa sądowa w trybie postępowania zaocznego odbywa się jednak z obowiązkowym udziałem prokuratora i obrońcy. Jednocześnie w praktyce oskarżony jest pozbawiony możliwości wyboru obrońcy, a obrona wyznaczona zgodnie z KPK niewątpliwie nie może być i nie będzie realizowana w należytej formie. Zaoczne postępowanie karne w rzeczywistości pozbawia oskarżonego wszystkich jego praw, w tym prawa do obrony własnej, swobodnego komunikowania się ze swoim adwokatem, przedstawiania dowodów, składania zeznań, wniosków, itp. Wprowadzenie zaocznego postępowania karnego z jakiejkolwiek przyczyny, stanowi naruszenie art. 7, 10 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (równość wszystkich wobec prawa i prawo do równej ochrony prawa; prawo do jawnego postępowania z zachowaniem wymogów słuszności przez niezależny i bezstronny sąd)[20], Art.2 ust.3, Art.14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych[21].

2 grudnia 2022 r. rozpoczął się proces zaoczny w sprawie administratorów tzw. ,,Czarnej księgi Białorusi”: J. Sazanowicza, D. Nawoszy, D. Bahdanawicza, V. Zaniamanskaj, V. Wysockaj pod zarzutem podżegania do wrogości społecznej i popełnienia bezprawnych działań w odniesieniu do danych osobowych[22]. Adwokaci zostali w tej sprawie powołani na mocy postanowień śledczych. Wszyscy oskarżeni w sprawie znajdują się za granicą, a udział w procesie przez komunikator ,,Skype” V. Wysackiej został odrzucony, ponadto V. Zaniemanskaja wnioskowała o odwołanie składu sądu, ale zostało to odrzucone. Już pierwsza rozprawa zaoczna jest dowodem na to, że oskarżeni zostali pozbawieni prawa do sprawiedliwego procesu, prawa do wyboru obrońcy oraz prawa do przedstawienia dowodów w sądzie.

Zmiany w prawie administracyjnym

Ustawa z dnia 4 stycznia 2022 r. wprowadziła również zmiany w Kodeksie Republiki Białorusi o wykroczeniach administracyjnych z dnia 6 stycznia 2021 г. (dalej– КoWA). Art.24.23 ,,Naruszenie porządku organizacji lub prowadzenia imprez masowych” został uzupełniony ust. 7 i notatką o następującej treści: ,,zbieranie, otrzymywanie, wykorzystywanie środków pieniężnych, innych nieruchomości, w tym praw majątkowych, a także wyłącznych praw do wyników działalności intelektualnej, a także wykonywanie pracy, świadczenie usług w celu zwrotu kosztów wynikających z pociągnięcia osoby do odpowiedzialności za naruszenie porządku organizacji lub prowadzenia imprez masowych, pociąga za sobą nałożenie kary grzywny (…), a na osobę prawną– do stu procent kwoty (wartości) przedmiotu przestępstwa administracyjnego z konfiskatą lub bez konfiskaty”[23]. Przypomnijmy, że grzywny są jednym z najczęściej nakładanych przez sądy rodzajów kary administracyjnej i karnej w przypadku spraw motywowanych politycznie. Biorąc pod uwagę, że kwoty grzywien są dla wielu bardzo wysokie, Białorusini w kraju i za granicą organizowali zbiórki pieniędzy na pomoc prześladowanym i ich rodzinom. Dokonując odpowiednich zmian w ustawodawstwie, reżim oficjalnie uznał za wykroczenie zarówno udzielanie, jak i otrzymywanie pomocy w zapłaceniu grzywny za tzw. artykuły protestacyjne (zarówno KK, jak i KoWA). Dodatek ten skutecznie pozbawia osoby ścigane możliwości zapłaty grzywny, zagraża ich sytuacji materialnej, a także jest czynnikiem odstraszającym dla tych, którzy chcą pomóc. Ponadto jest to w rzeczywistości kolejne źródło dochodu dla władz.

Zmiany w ustawodawstwie o edukacji

14 stycznia 2022 r. uchwalono Ustawę o zmianie Kodeksu Republiki Białorusi o edukacji, zgodnie z którą Kodeks o edukacji z 13 stycznia 2011 r. został przedstawiony w nowej wersji[24]. Na podstawie art.68 ust.5 zakończenie stosunków edukacyjnych (tj. wydalenie) ucznia lub studenta jest możliwe w przypadku ,,nieobecności na zajęciach edukacyjnych w związku z odbywaniem kary administracyjnej w postaci aresztu administracyjnego”, co w rzeczywistości zagraża wszystkim uczniom i studentom, wobec których ta kara została orzeczona na mocy dekretu o pociągnięciu ich do odpowiedzialności administracyjnej za udział w protestach, tzw. pikietowanie, itp. W ten sposób na poziomie legislacyjnym zapewniono administracji instytucji edukacji możliwość ,,pozbycia się” niechcianych uczniów i studentów. Ponadto środek ten jest kolejnym narzędziem zastraszania młodzieży, zapobiegającym uczestnictwu młodych ludzi w protestach, w publicznych organizacjach, wyrażaniu opinii, itp.

Kolejną nowością jest uznanie za główne języki nauczania i wychowania w placówkach oświatowych wyłącznie języków rosyjskiego i białoruskiego (art. 82 Kodeksu o edukacji)[25]. Zagwarantowano jedynie prawo obywateli do wyboru nauki i wychowania w jednym z języków państwowych, co pozbawia mniejszości narodowe możliwości zapewnienia edukacji dzieci w języku ojczystym (w szczególności j. polskim). W Grodzieńskiej i Wołkowyskiej Szkole Polskiej nauka w języku polskim została zredukowana do nauczania języka polskiego przez 1 godzinę tygodniowo[26].

Zmiany w przepisach regulujących organizację imprez masowych

W 2022 r. na Białorusi władze państwowe kontynuowały politykę ograniczającą wolność zgromadzeń i wypowiedzi. Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22.06.2022  nr 401 utworzono rejestr organizatorów imprez kulturalnych i widowiskowych na Białorusi[27]. Organizatorzy wydarzeń kulturalnych i widowiskowych (za wyjątkiem organizatorów spośród organów państwowych, organizacji państwowych i organizacji, w funduszach statutowych których 50 lub więcej procent udziału jest własnością Republiki Białorusi i (lub) jej jednostek administracyjno- terytorialnych) muszą być wpisani do wspomnianego rejestru. Zorganizowanie i prowadzenie wydarzeń kulturalnych i widowiskowych przez organizatorów podlegających wpisowi i niewpisanych do rejestru jest zabronione. Charakterystyczne, że wśród dokumentów złożonych przez organizatorów musi znajdować się oświadczenie o niekaralności, przechowywane w jednym państwowym banku danych o przestępstwach, w odniesieniu do organizatora, założyciela (założycieli), kierownika organizatora (dla osoby prawnej, organizacji zagranicznej)[28]. Należy zauważyć, że przedstawiciele sfery kultury byli represjonowani w różnych formach w 2022 r. (na stan 5 grudnia 2022 r. pozbawiono wolności 120 działaczy kultury, wszczęto nowe sprawy karne przeciwko reżyserom, lokalnym historykom, muzykom, itp.). Powszechną jest praktyka zakazu wykonywania zawodu (listy osób winnych działalności ekstremistycznej są stale uzupełniane)[29].

PODSUMOWANIE

Na podstawie przeprowadzonego badania charakteru zmian ustawodawstwa Białorusi i praktyki ich stosowania przez organy państwowe oraz komentarzy przedstawicieli władz państwowych, można przedstawić następujące wnioski:

• zmiany te są reakcją na ruch demokratyczny, opór ze strony przeciwników politycznych i społeczeństwa obywatelskiego;
• wprowadza się kryminalizację działalności sił demokratycznych, każda ich działalność w związku z nowelami ustawodawstwa formalnie stanowi czyn karny (na przykład wezwanie do sankcji jest dość konkretnym sformułowaniem, a wyrządzenie znacznej szkody interesom narodowym Republiki Białoruś jest bardzo rozmyte, można pod nią podciągnąć prawie każdą aktywność ruchu demokratycznego);
• zaostrza się kary za działanie, które władze przedstawiają jako niedozwolone i szkodliwe dla Białorusi, chociaż w rzeczywistości szkodzi obowiązującemu reżimowi;
• zaostrzenie odpowiedzialności karnej i nałożenie kary śmierci za zdradę stanu wydaje się być kolejnym etapem prowadzonej przez reżim ,,czystki” w ramach własnego systemu, a także środkiem, który ma zapobiec rozpadowi samego systemu i opuszczeniu go przez wahających się urzędników i wojskowych;
• wprowadzenie postępowania zaocznego stanowi sposób na zastraszenie, stworzenie pozoru pełnej kontroli nad sytuacją w państwie, jednocześnie całkowicie pozbawia oskarżonych prawa do sprawiedliwego procesu i praktycznie wszystkich praw, z których zgodnie z KPK mogą korzystać oskarżeni;
• władze starają się ustanowić całkowitą kontrolę nad wszystkimi wydarzeniami masowymi, instytucjami kultury, a tym samym stłumić wszelkie wyrazy sprzeciwu, naruszając prawo obywateli do wolności zgromadzeń i wypowiedzi, która jest jedną z kluczowych wolności w państwie demokratycznym.

Jeszcze w 2020 roku obserwowano, że obowiązujące na Białorusi ustawodawstwo było jedynie narzędziem wykorzystywanym przez władze do tłumienia protestów i walki z przeciwnikami reżimu. W latach 2021 i 2022 ustawodawstwo było jednak stopniowo ,,dostosowywane” do prowadzonej przez reżim polityki i dziś stanowi kolejne narzędzie, pozwalające na manipulowanie pojęciami prawnymi w interesie reżimu. W przyszłości demokratyczne przemiany na Białorusi będą wymagały całkowitej rewizji ustawodawstwa, w pierwszej kolejności stosowanego do represjonowania społeczeństwa. Niezbędne będzie stworzenie bazy, zapewniającej ochronę praw człowieka i praworządności.

Autorka analizy: Nataliia Mazur

 

[1] Закон Республики Беларусь oт 14 декабря 2021 г. № 133-З Об изменении Уголовного кодекса Республики Беларусь. Национальный правовой интернет- портал, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12100133&p1=1&p5=0, dostęp: 02.01.2023.

[2] Уголовный Кодекс Республики Беларусь oт 9 июля 1999 г. № 275-З (с изменениями и дополнениями, текст по состоянию на 1 января 2023 г. – Эталон-онлайн, https://etalonline.by/document/?regnum=hk9900275, dostęp: 02.02.2023.

[3] Закон Республики Беларусь oт 14 декабря 2021 г. № 133-З Об изменении Уголовного кодекса Республики Беларусь. Национальный правовой интернет-портал, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12100133&p1=1&p5=0, dostęp: 02.01.2023.

[4]B Минске начался заочный суд над Александрой Герасименей и Александром Опейкиным,  https://nashaniva.com/ru/305760/, dostęp: 19.12.2023.

[5]Генпрокуратура Беларуси направила в суд уголовное дело в отношении Латушко и Тихановской, https://www.belarus.kp.ru/online/news/5059636//, dostęp: 20.12.2022.

[6] СК начал спецпроизводство в отношении Валерия Цепкало, СК начал спецпроизводство в отношении Валерия Цепкало (belta.by), dostęp: 20.12.2022.

[7] Zob. np. Białoruś, wyrok więzienia dla Swiatłany Cichanouskiej. Opozycjonistka: Nie jestem zdziwiona, nie jestem smutna. Widzę też trochę pozytywów, TVN24. 6 marca 2023 r.; Tsikhanouskaya and Latushka sentenced to long prison terms in absentia, (spring96.org ), dostęp: 9.03.2023.

[8]Ten artykuł KK przewiduje odpowiedzialność za ,,niewykonanie decyzji o uznaniu organizacji, działalności indywidualnego przedsiębiorcy za ekstremistyczną, o zaprzestaniu działalności przedstawicielstwa organizacji zagranicznej lub międzynarodowej i (lub) zawieszeniu ich działalności”.

[9]Уголовная ответственность за организацию и участие в незарегистрированных организациях, Lawtrend — Исследования Образование Действия, dostęp: 03.03.2023.

[10]Закон Республики Беларусь oт 5 января 2022 г. № 146-З О геноциде белорусского народа. Национальный правовой интернет-портал, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12200146&p1=1&p5=0, dostęp: 02.02.2023.

[11]Уголовный Кодекс Республики Беларусь oт 9 июля 1999 г. № 275-З (с изменениями и дополнениями, текст по состоянию на 1 января 2023 г., https://etalonline.by/document/?regnum=hk9900275, dostęp: 02.02.2023.

[12]Конституция Республики Белсруь 1994 года с изменениями и дополнениями, принятыми на республиканских референдумах 24 ноября 1996 г., 17 ноября 2004 г., 27 февраля 2022 г., https://etalonline.by/document/?regnum=V19402875&q_id=&date=2022-03-15&rnList=P02200001&history=0, dostęp: 14.12.2022.

[13]Закон Республики Беларусь от 13 мая 2022 г. № 165 – З Об изменении Уголовного кодекса Республики Беларусь, https://etalonline.by/document/?regnum=H12200165, dostęp: 14.12.2022.

[14]Сенаторы одобрили законопроект об изменении Уголовного кодекса. БелТА. 4 мая 2022, https://www.belta.by/society/view/senatory-odobrili-zakonoproekt-ob-izmenenii-ugolovnogo-kodeksa-499586-2022/, dostęp:15.12.2022.

[15]Лукашенко подписал закон о смертной казни «за измену государству» для чиновников и военнослужащих,  https://www.lrt.lt/ru/novosti/17/1933396/lukashenko-podpisal-zakon-o-smertnoi-kazni-za-izmenu-gosudarstvu-dlia-chinovnikov-i-voennosluzhashchikh, dostęp:12.03.2023.

[16] Внесены поправки в Закон «О гражданстве Республики Беларусь» 5 января, https://pravo.by/novosti/obshchestvenno-politicheskie-i-v-oblasti-prava/2023/january/72724/, dostęp:10.02.2023.

[17]Конституция Республики Белсруь 1994 года с изменениями и дополнениями, принятыми на республиканских референдумах 24 ноября 1996 г., 17 ноября 2004 г., 27 февраля 2022 г., https://etalonline.by/document/?regnum=V19402875&q_id=&date=2022-03-15&rnList=P02200001&history=0, dostęp: 14.12.2022.

[18]Уголовно-процессуальный кодекс Республики Беларусь от 16 июля 1999 г., https://etalonline.by/document/?regnum=hk9900295, dostęp:14.12.2022.

[19] Закон Республики Беларусь от 20 июля 2022 г. №199 З б изменении Уголовно-процессуального кодекса Республики Белсрусь, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12200199&p1=1, dostęp:18.02.2023.

[20]Всеобщая декларация прав человека, https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declhr.shtml, dostęp: 03.02.2023.

[21]Meждународный пакт о гражданских и политических правах, https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/pactpol.shtml, dostęp: 14.03.2023.

[22] Начался первый заочный суд – по делу администраторов «Черной книги Беларуси», https://belsat.eu/ru/news/12-12-2022-nachalsya-pervyj-zaochnyj-sud-po-delu-administratorov-chernoj-knigi-belarusi, dostęp: 10.03.2023.

[23]Закон Республики Беларусь от 4 января 2022 г. № 144-З Об изменении кодексов, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12200144&p1=1&p5=0, dostęp: 10.02.2023.

[24]Закон Республики Беларусь от 14 января 2022 г. №154-З Об изменении Кодекса республики Беларусь о. б образовании, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=H12200154&p1=1, dostęp:9.01.2023.

[25] Chociaż de facto język białoruski jest dyskryminowany przez władze i bardzo mała część uczniów i studentów uczy się w tym języku (mniej niż 12 %).

[26] Przedstawiciele białoruskiego PEN-Centrum słusznie zauważają, że takie zmiany są m.in. częścią polityki polonofobii, ponieważ Polska (podobnie jak Litwa) w oficjalnych wystąpieniach reprezentantów władz jest określana jako wróg narodu białoruskiego, a kraj prowadzi celowe niszczenie polskich miejsc pamięci, polskich organizacji narodowych, kulturalnych, edukacyjnych, itp. Ponadto A. Łukaszenka często publicznie negatywnie wypowiada się na temat posiadaczy Kart Polaka.

[27] Постановление Совета министров Республики Беларусь от 22 июня 2022 г. №401 О реестре организаторов культурно-зрелищных мероприятий, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=C22200401&p1=1, dostęp: 15.01.2023.

[28] Постановление Совета министров Республики Беларусь от 22 июня 2022 г. №401 О реестре организаторов культурно-зрелищных мероприятий, https://pravo.by/document/?guid=12551&p0=C22200401&p1=1, dostęp: 15.01.2023.

[29]Chronicle of human rights violations in the cultural sphere (December 1-15 2022)/ PEN – Belarus, https://penbelarus.org/en/2022/12/19/hronika-parushennyau-pravou-chalaveka-u-sfery-kultury-1-15-snezhnya-2022-goda.html, dostępu: 27.12.2022.