Kultura jako odzwierciedlenie wartości narodu, jego historii i nadziei na przyszłość oraz nauka, której celem jest stworzenie tej przyszłości, były postrzegane przez białoruskie władze w ciągu ostatnich 25 lat jako pozostające na usługach reżimu. Każdy wyraz sprzeciwu, płynący ze strony tych środowisk był postrzegany jako potencjalnie zagrażający bezpieczeństwu ich członków. Pomimo tego w 2020 r. wielu działaczy kultury i pracowników naukowych wzięło udział w protestach przeciwko sfałszowanym wyborom, demonstracjach i marszach. Publicznie sprzeciwiało się przemocy, upubliczniało apele do służb i przedstawicieli władz, podpisywało listy otwarte, popierające zatrzymanych kolegów. W konsekwencji wielu z nich było prześladowanych, a następnie zwolnionych i zmuszonych do opuszczenia kraju. Tych ludzi z wielu względów nadal można uznawać za głos i sumienie białoruskich protestów.
Jeszcze przed wyborami prezydenckimi w 2020 r. przedstawiciele środowiska kultury sprzeciwili się skonfiskowaniu kolekcji dzieł sztuki zgromadzonych przez „Belgazprombank”. Kolekcja powstała dzięki działalności Wiktara Babaryki, kandydata na prezydenta aresztowanego w czasie kampanii wyborczej[1]. Obraz Chaima Sutine`a[2] zatytułowany ,,Ewa”, należący do tej kolekcji z powyższej kolekcji stał się symbolem zagarniętych przez władze dóbr kultury[3]. Natomiast w lipcu 2020 r. Nikita Monicz – jeden z najlepszych przewodników w Narodowym Muzeum Sztuki – zrezygnował z pracy dla tej instytucji, po tym jak odmówił usunięcia własnego postu, zamieszczonego w sieci społecznościowej. W poście tym wypowiedział się przeciwko polityce A. Łukaszenki.
Zaraz po wyborach 9 sierpnia 2020 r. wielu pracowników instytucji kultury sprzeciwiło się stosowaniu przez organy państwowe przemocy wobec protestujących. Nagrywali oni filmiki z apelami, uczestniczyli w akcjach na ulicach miast. Na przykład aktorzy Narodowego Teatru Akademickiego im. Janki Kupały wystąpili przeciwko zachowaniu milicji. Wówczas też dyrektor tego teatru, Paweł Łatuszka (były minister kultury, dyplomata) poparł swoich pracowników, za co został zwolniony przez ministra kultury ze swojego stanowiska. W geście solidarności odeszła wtedy duża część trupy teatru, wielu z artystów zostało następnie zmuszonych do opuszczenia kraju[4]. Taki los spotkał też P. Łatuszkę, który został członkiem Prezydium Rady Koordynacyjnej i aktualnie jest ścigany przez władze białoruskie za swoją działalność polityczną na rzecz demokratycznej Białorusi (przeciwko niemu na Białorusi wszczęto kilka postępowań karnych) [5],[6].
W tym samym czasie, 12 sierpnia 2020 r., kilkudziesięciu pracowników białoruskiej Filharmonii Państwowej otwarcie wypowiedziało się przeciwko przemocy państwowej. W akcie protestu wykonali oni na Alei Niepodległości duchowy hymn Białorusi – utwór „Mahutny Boża”[7]. Wielu innych znanych muzyków również potępiało to, co działo się po wyborach, m.in. znany zespół muzyczny ,,N.R.M.”, zespół ,,Naviband”, śpiewak Lawon Wolski, śpiewaczka operowa Marharyta Lewczuk i wielu innych (niektóre z tych osób zmuszone były opuścić Białoruś).
Pisarka, laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury Swiatłana Aleksiejewicz, obecnie mieszkająca w Niemczech, została członkinią Prezydium Rady Koordynacyjnej i jednoznacznie wypowiedziała się przeciwko polityce przemocy A. Łukaszenki. Autorka ta w sierpniu 2020 r. została przesłuchana przez Białoruski Komitet Śledczy jako świadek, wezwany w ramach dochodzenia w postępowaniu karnym w sprawie „publicznych wezwań do przejęcia władzy państwowej lub podjęcia działań mających na celu zaszkodzenie bezpieczeństwu narodowemu Białorusi”[8]. Następnie we wrześniu 2020 r. opuściła Białoruś i oświadczyła, że wróci do kraju dopiero, kiedy A. Łukaszenka zrezygnuje z władzy[9].
W ramach represji dochodziło też do zwolnień pracowników, presja władz dotykała również przedstawicieli innych instytucji kultury, takich jak: Grodzieński Obwodowy Teatr Dramatyczny[10], Narodowy Akademicki Teatr Wielki Opery i Baletu Białorusi, Mohylewski Teatr Dramatyczny[11]. Z listem otwartym potępiającym przemoc i przymusowe zwolnienia, a także z żądaniem unieważnienia wyborów, powstrzymania represji i uwolnienia więźniów politycznych, przywrócenia zwolnionych pracowników sfery kultury wystąpiło ponad 1590 osób[12]. Wśród nich byli znani białoruscy aktorzy, muzycy, reżyserzy, artyści, pisarze, nauczyciele.
Mimo że z powodu represji, w drugiej połowie 2020 r. publiczne protesty praktycznie dobiegły końca, zwolnienia pracowników sfery kultury i nauki w dalszym ciągu miały miejsce, a w drugiej połowie 2021 r. nawet je zintensyfikowano. Na przykład zwolnienia jednej trzeciej trupy aktorskiej Grodzieńskiego Regionalnego Teatru Dramatycznego (w październiku 2020 r.) związane były z ogłoszeniem przez nią zamiaru udziału w ogólnobiałoruskim strajku[13]. Wielu aktorów zostało również zwolnionych z Grodzieńskiego Teatru Lalek, niektórzy z nich wyjechali na Litwę i do Rosji[14].
Pracownicy instytucji kultury twierdzą również, że kierownictwo zachęcało ich, w zamian za utrzymanie stanowisk, do zgłaszania nielojalności innych pracowników. Formalnie pracownicy są zwalniani za porozumieniem stron, ale faktycznie kierownictwo nie pozostawia pracownikom wyboru. Podpisywane dokumenty są wystawiane w różnych terminach, tak aby nie wyglądało to na masowe zwolnienia[15].
W czwartym kwartale 2021 r. tendencja do zwolnień pracowników utrzymywała się. Większość z tych przypadków nie jest jednak nagłośniona z wyjątkiem tych, które stają się powszechnie znane i symboliczne. Na przykład w listopadzie 2021 r. zwolniono A. Harzujewa, dyrektora artystycznego Republikańskiego Teatru Białoruskiej Dramaturgii w Mińsku[16]. W Narodowym Akademickim Teatrze Dramatycznym im. J. Kolasa w Witebsku, po premierze spektaklu „Til” dyrektor A. Starzy, a także przynajmniej trzech aktorów grających w spektaklu na podstawie scenariusza radzieckiego dramaturga G. Gorina, zostało zwolnionych[17]. Powodem zwolnienia była fraza wygłoszona podczas przedstawienia, która brzmiała: „Niech żyje Flandrija!”.
Zwolnienia to oczywiście nie wszystko, co czekało na pracowników sfery kultury. Według Białoruskiego PEN – Centrum, w okresie styczeń – wrzesień 2021 r. odnotowano 1032 przypadki naruszenia praw pracowników instytucji kultury. Liczba ta jest wyższa, niż liczba przypadków naruszeń tego typu w całym 2020 r. (593), co wskazuje na wzrost intensywności represji i presji w tym obszarze. Według stanu na 30 września 2021 r. spośród 715 więźniów politycznych 60 osób to działacze kultury, w tym poeci, pisarze, muzycy, aktorzy, artyści, nauczyciele, reżyserzy, tancerze, literaturoznawcy, bibliotekarze, menedżerowie kultury. Większość z nich została pociągnięta do odpowiedzialności karnej: 12 osób skazano na karę pozbawienia wolności na okres od 3,5 do 14 lat; 16 osób na okres od 1 roku do 11 lat; 14 osób na karę ograniczenia wolności. Wśród skazanych są takie znane dla ruchu demokratycznego postacie jak Paweł Sewiaryniec, Wiktar Babaryka, Maksim Znak[18], Maria Kalesnikawa. Odnotowano również 60 doniesień o przetrzymywaniu więźniów w warunkach, które można zakwalifikować jako okrutne i poniżające godności człowieka.
Ponadto okres ten charakteryzuje się bezprecedensową presją na organizacje pozarządowe aktywne w obszarze kultury, w tym ich masową likwidacją. Według stanu na dzień 30 września 2021 r. zlikwidowano co najmniej 77 takich organizacji pozarządowych. Niedługo później zlikwidowano także Towarzystwo Języka Białoruskiego im. F. Skaryny – jedną z najstarszych organizacji społecznych na Białorusi, której celem było odrodzenie języka białoruskiego[19]. Oprócz tego funkcjonuje praktyka sporządzania tzw. „czarnych list” przedstawicieli zawodów, którym faktycznie zamknięto możliwość prowadzenia działalności na Białorusi[20].
Jeśli chodzi o inne formy prześladowań, według Białoruskiego PEN – Centrum w okresie od stycznia do września 2021 r. odnotowano: zatrzymania pracowników sfery kultury (200 przypadków), przeszukania (94 przypadki), postępowania karne (69 przypadków), konfiskatę mienia (75 przypadków), zwolnienia z pracy (64), emigrację przymusową (62 przypadki), a także wezwania na przesłuchania, stosowanie cenzury, deportacje i in.[21].
Tylko w ciągu ostatnich 2 tygodni 2021 r. (od 14 do 31 grudnia) wydano wyroki na działaczy kultury, autorów i wykonawców w 8. sprawach karnych (kary od 1,5 do 20 lat więzienia). Sprawy te oczywiście były motywowane politycznie. W tym czasie wszczęto również 3 nowe sprawy kryminalne, trwały masowe zwolnienia oraz prześladowania za wykorzystywanie symboliki narodowej[22]. Od 15 stycznia do 15 lutego 2022 r. wszczęto postępowanie w 6 nowych sprawach kryminalnych, a minister kultury Białorusi Anatolij Markiewicz powiedział, że w sferze kultury prowadzone są czystki z powodów politycznych, co doprowadziło do zwolnienia ponad 300 osób (notatka z jego oświadczeniem, która pojawiła się w gazecie administracji prezydenta ,,Białoruś Dzisiaj”, została prawie natychmiast usunięta, ale tekst został zachowany w pamięci podręcznej wyszukiwarek)[23].
Mimo represji, emigranci związani z białoruską kultura nadal działają na rzecz demokratycznych przemian. Wielu z nich koncertuje i organizuje wystawy, bierze udział w festiwalach filmowych, w Europie i na całym świecie przekazuje informacje o tym, co się dzieje na Białorusi. Na przykład w 2021 r. odbyła się premiera filmu białoruskiego reżysera Aliaksieja Palujana pt. „Kuraż” – pierwszego białoruskiego filmu, który trafił na Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie. Dokument pokazuje protesty na Białorusi, wykorzystano w nim wiele nagrań nakręconych w pierwszych dniach protestów po wyborach w 2020 r.[24].
Zorganizowano także Fundację Solidarności Kulturalnej, która następnie, w związku z rozszerzeniem zakresu swojej działalności zmieniła nazwę na Białoruską Radę Kultury[25]. Na początku zadaniem fundacji była pomoc przedstawicielom sfery kultury, ale potem prowadzono działania na rzecz przygotowania reform. Rada wspiera około 50 różnych projektów kulturalnych, w tym ,,Bajki z Maliawanyczam” (Казкі з Маляванычам)[26], ,,Czerwoną Zieleń (Красная зелень)”[27], spektakle z udziałem białoruskich aktorów zmuszonych do opuszczenia Białorusi po sierpniu 2020 r., wystawy poświęcone tematyce protestów, projekt fotograficzny ,,ART IS FREEDOM”, projekt ,,gavarun.by” (,,Bajki po białorusku), a także wiele innych[28]. Ponadto Rada zorganizowała kilka kampanii na rzecz represjonowanych białoruskich muzyków i artystów, a także Tydzień Kultury Białoruskiej, który rozpoczął się 7 lipca 2021 r. i odbył się pod hasłem „Kultura silniejsza niż dyktatura”[29].
Przy Radzie Koordynacyjnej, z którą współpracuje Białoruska Rada Kultury, zorganizowano grupę roboczą ds. wsparcia języka i kultury białoruskiej. Celem tej grupy jest wsparcie w egzekwowaniu praw obywateli białoruskojęzycznych, przeciwdziałanie próbom dyskredytowania białoruskiej symboliki historycznej lub podziału społeczeństwa w tych kwestiach, a także odrodzenie języka białoruskiego i pomoc w przypadkach dyskryminacji ze względu na język białoruski[30]. 2 lutego 2021 r. Rada Koordynacyjna przyjęła ,,Rezolucję w sprawie sytuacji w sferze kultury Białorusi”, formułując w niej swoją wizję głównych problemów, które dotknęły kulturę białoruską (prawnych, ekonomicznych, organizacyjnych, itd.) oraz przedstawiając propozycje ich rozwiązania (w tym promowanie sponsoringu, zwiększenie swobody działalności gospodarczej w kulturze, itp.)[31]. W ramach wsparcia Rady Koordynacyjnej ponad 70 ekspertów w dziedzinie języka białoruskiego, w tym działaczy białoruskiej kultury (np. S. Aleksiejewicz, L. Wolski, U. Arlou, U. Niaklayeu) podpisało list otwarty w sprawie poparcia języka i kultury białoruskiej. W liście podkreślono, że język białoruski i kultura białoruska znajdują się w niezwykle trudnej sytuacji, która jest wynikiem polityki państwa, prowadzonej przez ostatnich 26 lat, ale jednocześnie Białoruś ma ogromny potencjał do odrodzenia swojego języka, w tym wystarczającą liczbę wykwalifikowanych specjalistów. Podkreślono też, że państwo może naprawić katastrofalny stan kultury białoruskiej, przestrzegając pewnych zasad w przestrzeni informacyjnej, edukacyjnej i kulturowej[32].
Po wydarzeniach z sierpnia 2020 r. również wielu pracowników naukowych sprzeciwiło się sfałszowanym wyborom i stosowaniu przemocy wobec pokojowych protestujących, a także krytykowało działania A. Łukaszenki. Biorąc pod uwagę fakt, że naukowcy w większości nie są osobami medialnymi, nie mamy wielu informacji na temat represji wobec nich. Pewnym jest jednak, że ta część białoruskiej elity również była prześladowana. Wykładowcy wielu uczelni nagrywali apele, w których wzywali władze do powstrzymania stosowania przemocy (w tym brutalnych zatrzymań studentów) i do przeprowadzenia uczciwych wyborów. Byli to m.in. wykładowcy Wydziału Filologicznego Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego[33], Mińskiego Państwowego Uniwersytetu Lingwistycznego[34], Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu Informatyki i Radioelektroniki[35], Białoruskiego Narodowego Uniwersytetu Technicznego[36], Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego[37] i wielu innych. Pracownicy Narodowej Akademii Nauk (Białorusi) NAN zainicjowali podpisanie otwartego apelu przedstawicieli środowiska naukowego Republiki Białorusi, domagając się uwolnienia wszystkich bezprawnie skazanych i zaprzestania stosowania przemocy[38]. Mimo że apel podpisało prawie 3000 osób, reakcja kierownictwa NAN Białorusi na apele własnych pracowników, a także na podpisane po fali sierpniowej przemocy apele naukowców z innych krajów (m.in. naukowców z Federacji Rosyjskiej[39]) była dość przewidywalna. Oskarżano młodych pracowników NAN o prowokacje, o stosowanie działań opartych na metodach ,,kolorowych rewolucji”. W odpowiedzi aktywność protestujących kwalifikowano jako działania „grupy niszczycieli działających z zagranicy” a równolegle wydawano oświadczenia, że „grupa rosyjskich naukowców, zamiast uczyć Białoruś, powinna zająć się rozwiązywaniem swoich problemów”, których jest dość sporo[40].
W październiku 2020 r. grupa naukowców z różnych uniwersytetów i instytucji naukowych wystosowała również apel potępiający przemoc wobec pokojowo protestujących, a także podkreślający opłakany stan nauki białoruskiej[41]. Naukowcy we wszystkich tego typu apelach podkreślają, że obecna sytuacja prowokuje pytania nie tylko o ustrój polityczny i gospodarczy, ale przede wszystkim o honor i humanizm, kwestie dobra i zła, podstawowe prawa i wolności ważne dla społeczeństwa i jednostki. Również w drugiej połowie 2020 r. ponad 800 naukowców i pracowników sektora nauki z Białorusi i z innych państw, podpisało list otwarty przeciwko represjom. W konsekwencji ośmiu pracownikom Instytutu Historii Narodowej NAN Białorusi nie przedłużono umów o pracę (kontraktów), co oficjalnie uzasadniano reorganizacją i zakończeniem projektów badawczych[42]. W rzeczywistości przyczyną tych działań był ich udział w protestach, używanie przez nich symboliki narodowej, itp. W odpowiedzi na działania władz, w listopadzie 2020 r., 15 naukowców z Instytutu Genetyki i Cytologii opuściło Państwową Federację Związków Zawodowych i utworzyło podstawową komórkę organizacyjną Wolnego Związku Zawodowego Białorusi (Niezależnego Związku Zawodowego).
Zwolnienia i represje wobec naukowców trwały przez cały rok 2021. Zwalniano ich z uniwersytetów za rzekome absencje, które miały miejsce podczas aresztów administracyjnych nakładanych za udział w protestach (przykład doktora nauk historycznych Wiktara Jakubau z Połockiego Uniwersytetu Państwowego. Niektórzy naukowcy zostali zmuszeni do opuszczenia kraju[43]. Dane zebrane na koniec 2021 r. mówią, że tylko na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym około 150 wykładowców i naukowców zostało zwolnionych z powodów politycznych[44]. Represjonowani naukowcy, wykładowcy i studenci stworzyli nawet platformę, na której gromadzone są historie zwolnionych pracowników i wyrzuconych z uczelni studentów[45]. Ponadto, przeciwko niektórym naukowcom wszczęto postępowania karne. Aresztowany pod zarzutem organizowania zamieszek został znany filozof – metodolog Vladimir Mackiewicz, dawny polityczny oponent A. Łukaszenki. W lutym 2022 będąc w areszcie śledczym, W. Mackiewicz ogłosił strajk głodowy, ponieważ nie przeprowadzono wobec niego żadnych działań śledczych, jego prawa są stale naruszane[46]. Zatrzymano Alexandra Fieduta, białoruskiego politologa i literaturoznawcę, działacza opozycyjnego, wieloletniego przeciwnika A. Łukaszenki, oskarżonego o zorganizowanie spisku mającego na celu obalenie obecnej władzy. Jednocześnie, w odniesieniu do A. Fieduty, białoruscy propagandyści zastosowali swoją ulubioną technikę: upubliczniono nagranie jego rzekomego przyznania się do winy.
Dla zwolnionych naukowców prawie niemożliwa jest kontynuacja badań naukowych i kariera naukowa na Białorusi. Z różnych powodów również emigracja nie jest wyjściem dla wszystkich represjonowanych, jednak należy zauważyć, że w sąsiednich państwach istnieją programy wsparcia białoruskich naukowców. Od 2006 r. (po wyborach prezydenckich na Białorusi) największym w Europie programem stypendialnych dla młodych Białorusinów, niemogących studiować na Białorusi z powodu swoich poglądów politycznych, stał się program stypendialny im. Konstantego Kalinowskiego. W latach 2006 – 2020 w ramach tego programu przyjęto 1762 stypendystów, którzy podjęli naukę na 79 uczelniach w całej Polsce. Od 2016 r. został uruchomiony także drugi program obejmujący staże naukowe dla młodych badaczy. Natomiast w związku z sytuacją na Białorusi po wyborach prezydenckich 2020 r. dyrektor programu im. K. Kalinowskiego zdecydował o uruchomieniu programu trzeciego – „Solidarni z Białorusią – pomoc dla białoruskich studentów i naukowców”[47]. Jego uczestnikami mogą być wyłącznie obywatele białoruscy, którzy po 9 sierpnia 2020 r. z przyczyn politycznych zostali zatrzymani, aresztowani, pobici, torturowani, zostali zwolnieni z pracy, poddani presji ekonomicznej lub psychicznej, uniemożliwiającej dalsze kontynuowanie nauki lub pracy na Białorusi[48]. Natomiast Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej ogłosiła nabór do programu „Solidarni z Białorusią – Solidarni z naukowcami”. Ten program oferuje nie tylko pomoc materialną, ale również możliwość kontynuacji badań i pracy naukowej[49]. Do początku 2021 r. zakwalifikowano do niego łącznie 724 osoby a już w 2022 roku w ramach tego programu Instytut Slawistyki PAN będzie gościł pięcioro badaczy i badaczek z Białorusi[50]. W projekcie uczestniczą także inne uczelni, np. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, który przyjmie białoruskiego naukowca na Wydziale Literaturoznawstwa[51].
Represjonowanych naukowców przyjmuje również European Humanities University – białoruski uniwersytet w Wilnie. W odpowiedzi na represje wobec uczestników pokojowych protestów i akcji solidarnościowych na Białorusi EHU uruchomił fundusz kryzysowy, wspierający białoruskich studentów i nauczycieli. Nauczyciele i naukowcy z uniwersytetów oraz instytucji badawczych Białorusi, którzy stoją w obliczu presji politycznej ze strony władz, mogą indywidualnie kontaktować się z uniwersytetem, w celu uzgodnienia możliwości wspólnych badań w ramach realizacji stażu naukowego[52].
Pisząc o prześladowaniach z powodów politycznych, warto również zwrócić uwagę na przedstawicieli społeczności sportowej, którzy są dumą białoruskiego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę, że sport przez długi czas był przedmiotem szczególnego patronatu A. Łukaszenki, który wielokrotnie podkreślał, że sukcesy białoruskich sportowców są również jego zasługą (jest śród nich ogromna liczba mistrzów i medalistów zawodów na poziomie światowym i europejskim), sprzeciw tego środowiska jest szczególnie źle postrzegany przez władze. Po wyborach 2154 sportowców podpisało list otwarty przedstawicieli branży sportowej z wezwaniem, aby uznać wybory z 9 sierpnia 2020 r. za nieważne i przeprowadzić nowe wybory zgodnie z standardami międzynarodowymi, uwolnić wszystkich zatrzymanych podczas pokojowych demonstracji, uwolnić i zrehabilitować wszystkich więźniów politycznych, zidentyfikować i ukarać winnych bicia i brutalnego znęcania się nad obywatelami zatrzymanymi podczas pokojowych protestów, itp. W liście wyraźnie zaznaczono, że „w przypadku pojawienia się informacji o próbach nacisku, groźbach zwolnienia lub naruszeniach praw członków organizacji sportowych, którzy podpisali się pod tym listem, wszyscy sportowcy będą działać solidarnie, łącznie z możliwością ewentualnej odmowy występu w reprezentacji narodowej kraju lub odmowy brania udziału w międzynarodowych i krajowych wydarzeniach sportowych. Ponadto przykłady takich działań zostaną niezwłocznie przesłane do MKOl, międzynarodowych federacji i komitetów sportowych[53].
Oprócz tego, wielu białoruskich sportowców uczestniczyło w pokojowych demonstracjach i z tego powodu zostało aresztowanych i/lub straciło pracę. Białoruś opuścili: Alena Leuczanka – finalistka NBA – 2010, najlepsza środkowa Mistrzostw Świata 2010, brązowa medalistka Mistrzostw Europy – 2007; Aleksandra Romanowskaja – mistrzyni świata w freestyle’ u – 2019; Aleksandra Gerasimenia – dwukrotna srebrna medalistka Igrzysk Olimpijskich – 2012, brązowa medalistka olimpijska – 2016, mistrzyni świata i Europy; Andrej Krauchanka – srebrny medalista Igrzysk Olimpijskich – 2018, mistrz Europy, srebrny medalista dwóch Mistrzostw Świata i wielu innych, znanych sportowców[54].
Grupa sportowców założyła Białoruską Fundację Solidarności Sportowej (przewodniczącą Fundacji jest A. Gerasimenia), do zadań której należy wsparcie sportowców represjonowanych za udział w pokojowych protestach, wykluczonych z reprezentacji, wycofanych z zawodów, zwolnionych lub pozbawionych stypendiów za wyrażanie swojego stanowiska politycznego[55]. Oprócz tego, Fundacja z powodzeniem przyczyniła się do zastąpienia przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski A. Łukaszenki na stanowisku szefa Narodowego Komitetu Olimpijskiego (który faktycznie przekazał stanowisko swojemu synu – Wiktarowi) i odwołania wielu międzynarodowych wydarzeń sportowych na Białorusi. A. Łukaszence i członkom Komitetu Wykonawczego Narodowego Komitetu Olimpijskiego Białorusi za naruszenie Karty Olimpijskiej tymczasowo (bez określenia terminu) zabroniono udziału we wszystkich wydarzeniach MKO i Igrzyskach Olimpijskich[56]. 2 kwietnia 2021 r. Komitet Śledczy Białorusi ogłosił wszczęcie postępowania karnego wobec A. Gerasimeni i jej kolegi Aleksandra Opejkina (dyrektora Funduszu Solidarności Sportowej), którzy zostali oskarżeni o „podżeganie do działań mających na celu zaszkodzenie bezpieczeństwu narodowemu Białorusi”. Za to przestępstwo przewidziana jest kara pozbawienia wolności do lat siedmiu[57].
Prześladowania sportowców trwają do dziś. Najbardziej głośna sprawa z 2021 r. to historia Krystsiny Tsimanouskiej, która ujawniła problemy w systemie kierownictwa sportowego na Białorusi. Kiedy ta lekkoatletka podczas Igrzysk Olimpijskich w Tokio odmówiła występu na dystansie, na którym nigdy wcześniej nie biegała i w sieci społecznościowej powiedziała o zachowaniu kierownictwa wobec niej, zaczęto ją zmuszać do powrotu na Białoruś. Tylko szybka reakcja sportsmenki oraz wsparcie diaspory białoruskiej pomogło jej uniknąć powrotu na Białoruś, dostać wizę humanitarną i udać się do Polski. Po tym incydencie białoruskim sportowcom zakazano wyjazdów za granicę, nawet w celu wzięcia udziału w wydarzeniach sportowych[58]. Natomiast rok 2022 zaczął się od sprawy białoruskich narciarek: Swiatłany Andryjuk i Darii Dalidowicz, które zostały pozbawione przez Białoruski Związek Narciarski możliwości uczestniczenia w mistrzostwach zorganizowanych przez Międzynarodową Federację Narciarską (FIS). Za postawę obywatelską i poparcie opozycji pozbawiono je indywidualnych kodów identyfikacyjnych w FIS ( w protestach w 2020 r. uczestniczył również trener Siarhej Dalidowicz, ojciec Darii i znany narciarz. Aktualnie narciarki rozważają więc zmianę tak zwanego obywatelstwa sportowego, żeby dalej moc brać udział w wydarzeniach sportowych i rozwijać karierę zawodową[59].
Białoruskie działacze kultury i nauki także od dnia 24 lutego 2022 r. wyrażają kategoryczny protest przeciwko agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, a także przeciwko udziałowi białoruskich sił zbrojnych w tej agresji. S. Aleksijewicz powiedziała, że to „Czerwony człowiek podniósł głowę i dał nam bój. Mam nadzieję, że ostatni”, a udział Białorusi w tej agresji jest zdradą, ponieważ Ukraińcy nie oczekiwali tego od sąsiadów, a o tym trzeba pomyśleć Łukaszence. Nikt na Białorusi nigdy nie chciał wojny z Ukrainą[60].
Przedstawiciele białoruskiej inteligencji, kultury i sztuki podpisali także list otwarty, potępiający wojnę Rosji przeciwko Ukrainie jako akt agresji wobec niepodległego państwa, i potrzebyją od Rosji natychmiast zatrzymać wojnę i wycofać wojska z terytorium Białorusi[61]. Śpiewaczka operowa M. Lewczuk zwróciła się do swoich rosyjskich kolegów zwróciła się do swoich rosyjskich kolegów, aby przestali milczeć i wypowiedzieli się przeciwko agresywnym działaniom Kremla[62]. Po ulicznych akcjach 27 lutego 2022 przeciwko wojnie na Ukrainie, odbywających się na Białorusi w bardzo ciężkich warunkach, zatrzymano około 800 osób, zatrzymania odbyły się i 28 lutego 2022 r. Białoruski publicysta Vital Cygankou powiedział, że to bohaterowie, którzy uratowali godność Białorusinów[63] (w akcjach brali udział tysięcy Białorusinów, którzy skandowali „Nie wojnie!” około Generalnego Sztabu Białorusi i na ulicach Mińska i innych miast).
Wnioski:
Przedstawiciele białoruskich elit kulturalnych i naukowych, jako symbole walki o wolności i społecznego sprzeciwu, stali się obiektem celowych represji ze strony władz. Działacze kultury, poprzez swoją kreatywność oraz dzięki sile wizerunku artystycznego, są w stanie wpływać na ludzi, zwłaszcza na młode pokolenie i przekazywać im idee i wartości, które nie są akceptowalne dla obecnej władzy. Naukowcy i wykładowcy, będąc dystrybutorami wiedzy i pełniąc funkcję edukacyjną i wychowawczą, wykazali również, że są gotowi bronić wolności. Białoruscy działacze kultury i nauki po wydarzeniach z sierpnia 2020 r. udowodnili, że mogą i będą bronić prawdy, godności i wartości, jakim jest ludzkie życie. Zrobią to nawet kosztem swojej kariery, a czasem zdrowia i wolności osobistej.
W 2021 r. represje nasiliły się wobec działaczy kultury i naukowców. Przybrały one formy:
- zwolnień,
- zastraszania,
- nagłych rewizji,
- konfiskaty sprzętu elektronicznego,
- prześladowania administracyjnego i karnego,
- zastraszania i znęcania się w miejscach pozbawienia wolności,
- aresztów śledczych,
- sporządzania „czarnych list”,
- tworzeniu warunków, w których przedstawiciele sfery kultury faktycznie nie mogą wykonywać swojej działalności,
- cenzury,
- wykluczenia z programów szkolnych dzieł pisarzy występujących przeciwko władzy.
Liczby są przerażające: tylko na jednej uczelni – Białoruskim Uniwersytecie Państwowym ponad 150 naukowców straciło pracę z powodów politycznych (w całym kraju liczba ta jest znacznie wyższa). Wśród około 1000 więźniów politycznych ponad 60 osób to działacze kultury. Zlikwidowano 80 organizacji pozarządowych aktywnych w sferze kultury. Władze prawie całkowicie ograniczyły wolności słowa, wolności twórczej działalności, wolność akademicką. Zrobiono wszystko, aby zatrzymać odrodzenie języka białoruskiego i powrót do symboli historycznych. Nawet sportowcy – duma Białorusi, a także duma samego A. Łukaszenki – wystąpili przeciwko sytuacji państwie. W odwecie wielu z nich doświadczyło przemocy, zostało zmuszonych do wyjazdu i zmiany obywatelstwa sportowego.
Niestety, polityka A. Łukaszenki doprowadziła do tego, że z terytorium Białorusi Ukraina została zaatakowana przez Rosję. Działacze kultury i nauki są przeciwko tej wojnie nawet w sytuacji stosowania wobec nich represji.
Niewątpliwie w przyszłości reformy w sferze kultury i nauki Białorusi będą konieczne. Należy już dzisiaj, biorąc pod uwagę gorzkie doświadczenia ostatnich dziesięcioleci, przygotować podstawę do odrodzenia białoruskiej kultury i nauki, tak aby zbudować prawdziwe społeczeństwo obywatelskie i państwo demokratyczne. Ostatnie dwa lata pokazały, że gotowi są do tego także Białorusini i Białorusinki, którzy mają nie tylko doświadczenie, ale i niezbędne cechy moralne.
Autorka analizy: Katarzyna Bieliakowa
[1]А. Гавина, «Оставьте Еву!» Открытое письмо белорусских деятелей культуры, https://culture.pl/ru/article/ostavte-evu-otkrytoe-pismo-belorusskikh-deyateley-kultury, (dostęp: 05.01.2022).
[2]Przedstawiciel szkoły paryskiej, pochodzący z Białorusi.
[3]«Это варварство»: Уволенный из музея за стих про Лукашенко Никита Монич прокомментировал ситуацию, The Village Беларусь 11 ліпеня 2020, https://www.the-village.me/village/culture/culture-news/283269-monich-stay, (dostęp: 05.01.2022).
[4]А. Гавина. Павел Латушко: Белорусское государcтво сказало людям культуры: вы нам не нужны [интервью], https://culture.pl/ru/article/pavel-latushko-belorusskoe-gosudarstvo-skazalo-lyudyam-kultury-vynam-ne-nuzhny-intervyu, (dostęp: 06.01.2022).
[5]Координационный Совет был создан в августе 2020 г по инициативе Светланы Тихановской оздается по инициативе Светланы Тихановской с целью организации процесса преодоления политического кризиса и обеспечения согласия в обществе, zob. https://rada.vision/, (dostęp: 05.01.2022).
[6]Генпрокуратура Беларуси возбудила уголовное дело в отношении Павла Латушко,https://www.belta.by/incident/view/genprokuratura-belarusi-vozbudila-ugolovnoe-delo-v-otnoshenii-pavla-latushko-474599-2021/, (dostęp: 07.01.2022); СК: в отношении Тихановской и Латушко возбуждено еще одно уголовное дело, https://www.belta.by/incident/view/sk-protiv-tihanovskoj-i-latushko-vozbuzhdeno-esche-odno-ugolovnoe-delo-464186-2021/ , (dostęp: 05.01.2022).
[7]Т. Вайнман. Дубинопись и вышиванки: люди искусства простив репрессий в Беларуси, https://www.dw.com/ru/dubinopis-i-vyshivanki-ljudi-iskusstva-protiv-repressij-v-belarusi/a-54565024, (dostęp: 06.01.2022).
[8]«Нет речи ни о каком перевороте» Светлану Алексиевич допросили по делу о протестах в Беларуси., https://www.bbc.com/russian/news-53922067, (dostęp: 04.01.2022).
[9]О. Панфилович. Оппозиционерка и нобелевский лауреат Алексиевич отказалась возвращаться в Беларусь, https://babel.ua/ru/news/55006-oppozicionerka-i-nobelevskaya-laureat-aleksievich-otkazalas-vozvrashchatsya-v-belarus; Алексиевич назвала условие возвращения в Белоруссию, https://ria.ru/20201120/aleksievich-1585588280.html, (dostęp: 05.01.2022).
[10]В Гродненском драмтеатре после увольнения актрисы отменили спектакль. К театру приехал Караник и ОМОН, https://nashaniva.com/?c=ar&i=259516&lang=ru,(dostęp: 03.01.2022).
[11]Как в Беларуси работники культуры попали в опалу, https://www.dw.com/ru/rabotniki-kultury-w-belarusi-popali-w-opalu/a-56298950, (dostęp: 05.01.2022).
[12]Адкрыты лист дзеячаў культуры і мастацтва Рэспублікі Беларусь, https://docs.google.com/document/d/1QHqDh1IuK4dwaxkitCx4c-umGfMpfbt3PucAKGdEipA/, (dostęp: 06.01.2022).
[13]И. Гришук, Треть актерской труппы уволили в драмтеатре Гродно: узнали, за что. Sputnik Беларусь, https://sputnik.by/20201030/Dvukh-rezhisserov-i-aktris-uvolili-v-dramteatre-Grodno-uznali-za-chto-1046024569.html, (dostęp: 07.01.2022), В. Венский «Прошу прощения у всех»: из Гродненского драмтеатра уволен Василий Минич и еще 5 актеров — что нам рассказал артист сразу после увольнения., https://vgr.by/2020/10/30/proshu-proshheniya-u-vseh-iz-grodnenskogo-dramteatra-uvolen-vasiliy-minich-i-eshhe-5-akterov-chto-nam-rasskazal-artist-srazu-posle-uvolneniya/, (dostęp: 05.01.2022).
[14]«Новогодние утренники под вопросом». В Гродно продолжают увольнять актеров, https://ru.hrodna.life/2021/11/19/zvalnjac-aktorau/, (dostęp: 04.01.2022).
[15]Массовые увольнения в учреждениях культуры затронули всю Беларусь, https://charter97.org/ru/news/2021/11/29/445843/ (dostęp: 05.01.2022).
[16]Е. Алдашева, Уволен худрук Республиканского театра белорусской драматургии, http://oteatre.info/uvolen-hudruk-rtbd/, (dostęp: 06.01.2022), dostęp: 05.01.2022); Из витебского театра, где запретили спектакль, увольняют директора. Его судьбу может разделить часть актеров, https://news.zerkalo.io/cellar/6263.html?c, (dostęp: 05.01.2022).
[18] Adwokat, autor piosenek, wykładowca na uniwersytecie.
[19]«Таварыства беларускай мовы» ликвидировано Верховным судом, https://reform.by/275328-tavarystva-belaruskaj-movy-likvidirovano-verhovnym-sudom, (dostęp: 02.01.2022).
[20]Беларускі ПЭН-Цэнтр, Маніторынг парушэнняў правойў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры студзень-верасень 2021, https://penbelarus.org/2021/10/18/bel-ru-manitoryng-parushennyau-kulturnyh-pravou-i-pravou-chalaveka-u-dachynenni-da-dzeyachau-kultury-studzen-verasen-2021.html, (dostęp: 02.01.2022).
[21]Ibid.
[22]Хроніка парушэнняў правоў чалавекаў сферы культуры (14-31 снежня 2021 г.), https://penbelarus.org/2022/01/10/hronika-parushennyau-pravou-chalaveka-u-sfery-kultury.html, (dostęp: 11.01.2022).
[23] Министр культуры признался, что уволил за политику более 300 человек, https://reform.by/292312-po-politicheskim-motivam-iz-organizacij-kultury-uvolili-300-chelovek-markevichб (dostęp: 11.01.2022).
[24]Е. Сенников. Бессилие бесстрашия: «Смелость» Алексея Полуяна — рассказ о страхе без конца, https://kinoart.ru/reviews/bessilie-besstrashiya-smelost-alekseya-poluyana-rasskaz-o-strahe-bez-kontsa, (dostęp: 03.01.2022).
[25] https://byculture.org/, (dostęp: 02.01.2022).
[26]Projekt aktora Aliaksandra Żdanowicza, wieloletniego prezentera audycji dziecięcej ,,Kalysanka”. A. Żdanowicz został skazany na 9 dni aresztu administracyjnego za obronę kobiety przed funkcjonariuszem OMON, który zaatakował ją w trakcie pokojowego protestu. Natomiast ,,Kazki z Maliawanychem” to białoruskie i zagraniczne bajki, przedstawione przez aktora w języku białoruskim i zilustrowane przez artystkę Olgę Jakubouską. zob. np. https://www.youtube.com/watch?v=4C6ZsoaOcU&ab_channel=%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B, (dostęp: 07.01.2022).
[27]Satyryczny projekt białoruskiej śpiewaczki operowej Marharyty Liauczuk, przeciwko której na Białorusi wszczęto postępowanie karne, oraz blogera Pawła Pająka. Zob. np. https://www.youtube.com/watch?v=PHwC3hz0J8o&ab_channel=MargaritaLevchuk.Soprano, (dostęp: 04.01.2022); Т. Неведомская. Как оперная дива стала голосом белорусского протеста, https://www.dw.com/ru/kak-opernaja-diva-stala-golosom-belorusskogo-protesta/a-55371154 (dostęp: 06.01.2022)
[28]Праекты, Беларуская Рада Культуры, https://byculture.org/projects, (dostęp: 05.01.2022).
[29]https://byculture.org/week, (dostęp: 05.01.2022).
[30]https://rada.vision/rabochie-gruppy, (dostęp: 06.01.2022).
[31]Резолюция Координационного Совета о положении в сфере культуры Беларуси 2 февраля 2021 г., https://rada.vision/rezoljuciya-o-polozhenii-v-sfere-kultury, (dostęp: 05.01.2022).
[32]Беларускія культурныя дзеячы падпісалі адкрыты ліст па падтрымцы беларускай мовы і культуры,
https://novychas.online/kultura/belaruskija-kulturnyja-dzejaczy-padpisali-adkryty, (dostęp: 04.01.2022).
[33]https://www.youtube.com/watch?v=9hOhjC-N5vY&ab_channel=NatalliaLameka, (dostęp: 05.01.2022).
[34]https://www.youtube.com/watch?v=tj65OQYq1FQ&ab_channel=OnlinerBelarus,(dostęp: 04.01.2022).
[35]https://www.youtube.com/watch?v=gpLEc9drPTs&ab_channel=%D0%A7%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%B8, (dostęp: 05.01.2022).
[36]https://www.youtube.com/watch?v=EZRQAqEELvQ&ab_channel=ZERKALO, (dostęp: 05.01.2022).
[37]https://www.youtube.com/watch?v=6exVntsVKRY&ab_channel=DrMinsk, (dostęp: 06.01.2022).
[38]Обращение представителей научной общественности Республики Беларусь, https://scienceby2020.github.io/, (dostęp: 06.01.2022).
[39]Заявление о Беларуси, Междисциплинарный научный сервер http://scientific.ru/zayavlenie-o-belarusi/, (dostęp: 04.01.2022).
[40]За вашу и нашу свободу, https://trv-science.ru/2020/09/za-vashu-i-nashu-svobodu/, (dostęp: 04.01.2022).
[41]https://www.youtube.com/watch?v=dJJaXiC4kDI&ab_channel=ZERKALO, (dostęp: 04.01.2022).
[42]Т. Неведомская, Лукашенко мстит? За что в Беларуси увольняют историков, https://www.dw.com/ru/lukashenko-mstit-za-chto-v-belarusi-uvolnjajut-istorikov/a-55681299, (dostęp: 05.01.2022).
[43]How Lukashenko repressed Belarusian scientists who advocated new elections, https://news.house/42353, (dostęp: 07.01.2022).
[44]Т. Неведомская, Репрессии в вузах ведут к деградации академической сферы, https://www.dw.com/ru/repressii-v-vuzah-vedut-k-degradacii-akademicheskoj-sfery-v-belarusi/a-60226744, (dostęp: 05.01.2022).
[45]https://hu-repressions.honest-people.by/en, (dostęp: 07.01.2022).
[46]А. Козенко. Белорусский ученый В. Мацкевич голодает в СИЗО. Никто не может понять, в чем его обвиняют, https://www.bbc.com/russian/features-60323449 (dostęp: 28/02/2022).
[47]Program im. Konstantego Kalinowskiego. Studium Europy Wschodniej, https://studium.uw.edu.pl/program-im-kalinowskiego, (dostęp: 07.01.2022).
[48]Program KK III Solidarni z Białorusią. Studium Europy Wschodniej, https://studium.uw.edu.pl/program-kk-iii/, (dostęp: 07.01.2022).
[49]„Solidarni z Białorusią – Solidarni z naukowcami” – nabór wniosków otwarty!, https://nawa.gov.pl/nawa/aktualnosci/solidarni-z-bialorusia-solidarni-z-naukowcami-nabor-wnioskow-otwarty,(dostęp: 07.01.2022).
[50]Instytut Slawistyki PAN koordynatorem badań naukowych w ramach programu „Solidarni z Białorusią – Solidarni z naukowcami” NAWA, https://ispan.waw.pl/default/instytut-slawistyki-pan-koordynatorem-badan-naukowych-w-ramach-programu-solidarni-z-bialorusia-solidarni-z-naukowcami-nawa/, (dostęp: 07.01.2022).
[51]UKW dla wolnej nauki na Białorusi – wsparcie represjonowanych naukowców, https://www.ukw.edu.pl/strona/dzial_nauki_ukw/aktualnosci/65619/ukw-dla-wolnej-nauki-na-bialorusi—wsparcie-represjonowanych-naukowcow, (dostęp: 07.01.2022).
[52]Шведский институт выделит 100 000 евро для Чрезвычайного фонда ЕГУ по поддержке студентов из Беларуси, https://ru.ehu.lt/novosti/emergency-fund-si/, (dostęp: 07.01.2022).
[53]Открытое письмо представителей спортивной отрасти Республики Беларусь, https://sos-by.team/, (dostęp: 07.01.2022).
[54]Более 2000 спортсменов и работников отрасли подписалась под открытым письмом с требованиями к власти, https://www.pressball.by/pbonline/other/87900, (dostęp: 06.01.2022).
[55]Belarusian Sport Solidarity Foundation, https://bssf.team/en/, (dostęp: 08.01.2022).
[56]Лукашенко передал управление Олимпийским комитетом Беларуси старшему сыну, https://www.bbc.com/russian/features-56201022, (dostęp: 09.01.2022).
[57]Как спортсменов в Беларуси подвергают показательным репрессиям за солидарность с протестующими. Рассказывает Amnesty International, https://eurasia.amnesty.org/2021/08/02/kak-sportsmenov-v-belarusi-podvergayut-pokazatelnym-repressiyam-za-solidarnost-s-protestuyushhimi-rasskazyvaet-amnesty-international/, (dostęp: 08.01.2022).
[58]Тимановская сообщила о запрете белорусским спортсменам выезжать за рубеж, , https://sportrbc.ru/news/611d0d5e9a7947241e8ad46e, (dostęp: 14.01.2022).
[59]Белорусские лыжницы заявили о запрете выступать из-за поддержки оппозиции, https://sportrbc.ru/news/61dd614f9a7947a54c16c124, (dostęp: 12.01.2022).
[60] https://budzma.org/news/chyrvony-chalavek.html (dostęp: 28.02.2022).
[61]Спыніць вайну! Зварот беларускай інтэлігенцыі, https://budzma.org/news/zvarot-spynits-vaynu.html (dostęp: 27.02.2022).
[62]https://budzma.org/news/lyachuk-zvyanulasya-da-kaleg-.html?fbclid=IwAR3w0H-cHeDTI3XqlnPkJsaWjtRbILkoWrCMsveVord7-3CHWsPLzp1XuXo (dostęp: 28.02.2022).
[63]https://budzma.org/news/geroi-yakiya-vyratavali-gonar-belarusi.html (dostęp: 28.02.2022).
