Kto i jak decyduje o uznaniu uwięzionej osoby za więźnia politycznego?
Na Białorusi decyzję o uznaniu uwięzionej osoby za więźnia politycznego podejmuje koalicja organizacji praw człowieka. W skład koalicji wchodzą Centrum Praw Człowieka Wiasna, Inicjatywa Prawna, Lawtrend, Białoruski Komitet Helsiński, Białoruskie Stowarzyszenie Dziennikarzy, Białoruskie PEN Centrum oraz Białoruski Dom Praw Człowieka im. Borysa Zwozskaua. Według samych obrońców praw człowieka owa koalicja powstała oddolnie, w wyniku wieloletniej współpracy jej działaczy[1].
Każda organizacja wchodząca w skład koalicji monitoruje naruszenia praw człowieka w swojej dziedzinie. Na przykład Białoruskie Stowarzyszenie Dziennikarzy chroni prawa pracowników mediów. Białoruskie PEN Centrum monitoruje łamanie praw kulturalnych i łamanie praw człowieka wobec działaczy kultury. Lawtrend monitoruje sytuację w zakresie wolności zrzeszania się i organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Jeżeli w centrum uwagi organizacji pojawia się osoba, której sytuacja spełnia kryteria więźnia politycznego, wówczas organizacja inicjuje dyskusję w ramach koalicji. Uznanie za więźnia politycznego następuje w drodze głosowania.
Białoruskie organizacje praw człowieka działają w tej sprawie w oparciu o dokument Wytyczne w sprawie definicji terminu „więzień polityczny”.
Wytyczne te w 2013 roku przygotowywała grupa obrońców praw człowieka z Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy[2]. Uchwaliły je organizacje, które wzięły udział w III Białoruskim Forum Praw Człowieka, zorganizowanym w Wilnie w dniach 26-27 października 2013 r.[3]
Według tego dokumentu osobę pozbawioną wolności uznaje się za więźnia politycznego, jeżeli zaszło kilka kluczowych przesłanek. Po pierwsze, podstawą do uwięzienia osoby mają być jej przekonania polityczne lub religijne. Alternatywną przesłanką może być uwięzienie osoby w związku z jej płcią, rasą, kolorem skóry, językiem, religią, pochodzeniem narodowym, orientacją seksualną. Konieczną przesłanką do nadania statusu więźnia politycznego jest pokojowy charakter działań, za który osoba została pozbawiona wolności[4].
Najczęściej za więźniów politycznych na Białorusi uznaje się skazanych na podstawie artykułu 342 Kodeksu Karnego, zatytułowanego „Organizacja i przygotowanie akcji rażąco naruszających porządek publiczny”. Zgodnie z tym artykułem zwykli uczestnicy antyrządowych demonstracji na Białorusi podlegają karze pozbawienia wolności do lat pięciu. Jak tłumaczy działacz Centrum Praw Człowieka Wiasna Paweł Sapiełka, wśród międzynarodowych ekspertów panuje przekonanie, że kara więzienia nie może być stosowana wobec uczestników manifestacji[5]. Dlatego osoby, pozbawione wolności na podstawie artykułu 342 Kodeksu Karnego Białorusi, automatycznie trafiają na listę więźniów politycznych.
Do szeregów więźniów politycznych białoruscy obrońcy praw człowieka automatycznie zaliczają również osoby pozbawione wolności na podstawie kilku innych artykułów. Wśród nich można wymienić Art. 367 KK „Oszczerstwo przeciwko Prezydentowi Republiki Białorusi”, Art. 368 KK „Znieważenie Prezydenta Republiki Białorusi” oraz 369 „Znieważenie przedstawiciela władzy”.
Autorzy Wytycznych zaznaczają, że obrońcy praw człowieka powinni domagać się natychmiastowego i bezwarunkowego uwolnienia osób, skazanych za pokojowe korzystanie ze swoich praw obywatelskich. Państwo musi je zrehabilitować i zrekompensować wyrządzone im szkody.
Za więźnia politycznego obrońcy praw człowieka mogą również uznać osobę skazaną na podstawie „klasycznych” artykułów karnych. Można to zrobić, jeżeli istnieją dowody na to, że prawo skazanego do rzetelnego procesu sądowego zostało naruszone. W przypadku takich osób obrońcy praw człowieka wymagają od władz ponownego rozpatrzenia sprawy z poszanowaniem prawa do rzetelnego procesu.
Jednocześnie należy wyraźnie zaznaczyć, że Wytyczne nie pozwalają zaliczyć do więźniów politycznych wszystkich osób prześladowanych z powodów politycznych. Więzień polityczny musi spełniać ściśle określone kryteria.
Po pierwsze, taka osoba musi być pozbawiona wolności, to znaczy nie mieć możliwości samowolnego opuszczenia miejsca odbywania kary – albo z przyczyny ograniczeń fizycznych, albo w obawie przed surowszą karą. Oznacza to, że za więźnia politycznego będzie uznana jedynie osoba, przebywająca w areszcie śledczym, więzieniu, kolonii karnej. Białoruscy obrońcy praw człowieka zaliczają do więźniów politycznych także obywateli skazanych na prace poprawcze w zakładach zamkniętych, gdzie dostęp osób do świata zewnętrznego jest ograniczony. Bardzo rzadko uznaje się za więźniów politycznych osoby, które władze ukarały aresztami administracyjnymi. Wyjątkowo ten status mogą nadać ludziom, ukaranym aresztem kilka razy z rzędu. Wielokrotne karanie aresztem administracyjnym pozwala władzom na nieprzerwane przetrzymywanie przeciwników w niehumanitarnych warunkach i poddawanie torturom przez kilka miesięcy[6].
Razem z tym, do grona więźniów politycznych obrońcy praw człowieka nie zaliczą osoby, skazanej na karę ograniczenia wolności, jak również osoby zmuszonej do ukrywania się za granicą. Nie będzie uznana za więźnia politycznego również osoba, wobec której zastosowano środek przymusu w postaci pisemnego zobowiązania do nieopuszczania kraju – pomimo faktu, że wszystkie te ograniczenia są formami represji politycznych[7].
Drugim obowiązkowym kryterium uznania osoby prześladowanej za więźnia politycznego jest polityczny charakter prześladowań. Obrońcy praw człowieka muszą upewnić się, że władza prześladuje obywatela właśnie z powodów politycznych, a nie np. w celu otrzymania korzyści majątkowych. Opozycyjny charakter działalności uwięzionego aktywisty sam w sobie nie jest wystarczającą podstawą do wpisania go na listę więźniów politycznych. Muszą istnieć wystarczające dowody na to, że przedstawiciele reżimu pozbawili go wolności w celu utrzymania swojej władzy lub ukarali go za działalność publiczną[8].
Warto zaznaczyć, że koalicja obrońców praw człowieka na Białorusi nie zalicza do więźniów politycznych osób, które dopuściły się aktów przemocy. Za akty przemocy uważa się wszystkie próby wyrządzenia fizycznej krzywdy innej osobie, jak również wszelkie uszkodzenia mienia. Obrońcy praw człowieka za dopuszczalne uznają jedynie symboliczne niszczenie przedmiotów (np. flagi) w celu wyrażenia swoich poglądów[9]. Uzasadnione może być również użycie siły w obronie własnej oraz w odpowiedzi na nieproporcjonalne działania władz[10].
Metody zbierania informacji
Organy państwowe Białorusi nie publikują informacji na temat liczby zatrzymanych, co bardzo utrudnia obrońcom praw człowieka oszacowanie liczby ofiar prześladowań politycznych. Pracownicy i wolontariusze zbierają dane we własnym zakresie, dlatego nie można ich uważać za kompletne.
W sierpniu 2022 r. Komitet Śledczy Białorusi poinformował, że od 9 sierpnia 2020 r. do 1 lipca 2022 r. wszczęto ponad 11 000 spraw karnych dotyczących „przestępstw ekstremistycznych”.
Z tej wypowiedzi nie da się jednak wywnioskować liczby osób, które oskarżono w sprawach karnych, ponieważ w ramach jednej sprawy karnej może figurować wiele osób. Istnieją również sprawy karne nie mające oskarżonych[11].
Informacje o liczbie osób, które doznały prześladowań politycznych, obrońcy praw człowieka odnajdują, badając rozkłady posiedzeń sądów, orzeczenia sądowe oraz publikowane przez MSW wykazy osób zaangażowanych w „działalność ekstremistyczną”. Uzupełnić listę więźniów politycznych pomagają również sami więźniowie, którzy znajdują sposób na skontaktowanie się z obrońcami praw człowieka, znajdując się w miejscach pozbawienia wolności.
Jak już wspomniano, niektóre grupy, np. osoby zatrzymane i skazane na podstawie artykułu „Organizacja i przygotowanie akcji rażąco naruszających porządek publiczny” lub „Znieważenie przedstawiciela władzy”, są automatycznie zaliczane do kategorii więźniów politycznych. Aby stwierdzić, czy można do nich zaliczyć oskarżonych na podstawie innych artykułów, obrońcy praw człowieka analizują przekazywane im przez osoby bliskie dokumenty sądowe, decyzje organów śledczych, nagrania wideo i audio dotyczące konkretnej sprawy, a nawet publikowane przez władze filmy propagandowe[12].
Władze Białorusi na masową skalę pozbawiają adwokatów licencji lub nawet wolności, zastraszają bliskich więźniów politycznych oraz prześladują działaczy społecznych. Takie represje zmniejszają liczbę osób, gotowych zgłaszać fakty prześladowań politycznych. Jednak nawet w takich warunkach, według prawnika Wiasny Pawła Sapiełki, jedynie jedna trzecia zatrzymań i wyroków umyka uwadze obrońców praw człowieka.
Grafika: Mari Kinovych
[1] https://belarusinfocus.pro/be/kak-schitat-politzaklyuchennyx-nuzhny-li-novye-kriterii/
[2] https://spring96.org/ru/news/100870
[3] https://spring96.org/ru/news/66648
[4] https://spring96.org/ru/news/100870
[5] https://mediazona.by/article/2022/01/27/1000-political-prisoners
[6] https://spring96.org/be/news/110029
[7] https://mediazona.by/article/2022/01/27/1000-political-prisoners
[8] https://spring96.org/ru/news/100870
[9] https://belarusinfocus.pro/be/kak-schitat-politzaklyuchennyx-nuzhny-li-novye-kriterii/
[10] https://spring96.org/ru/news/100870
[11] https://sk.gov.by/ru/news-ru/view/v-sledstvennom-komitete-podveli-itogi-raboty-za-pervoe-polugodie-11675/
[12] https://mediazona.by/article/2022/01/27/1000-political-prisoners
