Wstęp
Najemnictwo jest zjawiskiem znanym od wieków a po zimnej wojnie niewątpliwie nastąpił renesans popularności tego typu usług. Zmieniła się jednak ich specyfikacja i stały się one domeną profesjonalnych, wysoko wyspecjalizowanych organizacji, generujących gigantyczne zyski. Współczesne PMC (ang. private military company) są więc interesującym przykładem hybrydowości współczesnej sfery bezpieczeństwa, w której elementy tradycyjnie przypisane do sfery wojskowości funkcjonują w przestrzeni biznesowo- korporacyjnej.
Z jednej strony bazę rekrutacyjną tego typu firm stanowią eksperci wojskowi, w tym emerytowani, doskonale wyszkoleni i doświadczeni żołnierze, z drugiej strony najemnictwem trudnią się młodzi ludzie, szukający możliwości szybkiego zarobku i poszukujący wrażeń na polu walki. Dodatkowym czynnikiem stymulującym rozwój tego typu usług stał się dynamicznie rozwijający się po 1991 roku rynek handlu poradziecką bronią.
Oferta PMC jest bardzo szeroka, stosunkowo łatwo dostępna i atrakcyjna. Jej kluczowym elementem jest sprzedaż wiedzy i umiejętności niezbędnych do prowadzenia efektywnych operacji militarnych, w tym umiejętności taktycznych, kompetencji strategicznych czy wywiadowczych. Bezpieczeństwo przestało być wyłączną domeną państw oraz organizacji międzynarodowych i od lat postępuje proces prywatyzacji tej sfery, co równolegle zwiększa niebezpieczeństwo jej negatywnej ewolucji i redukuje możliwości standaryzacji zarządzania przemocą.
Aktualnie część firm z sektora PMC nawet w warstwie deklaratywnej nie oferuje już usług na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa, ale wyraźnie wskazuje na ofensywny profil swojej działalności. Można nawet określić je jako korporacje produkujące na zamówienie zagrożenia lub aktywnie wspomagające tę produkcję. Naturalnym więc jest, że firmy tego typu nie są zainteresowane stabilizacją sytuacji politycznej w turbulentnych regionach czy wygaszaniem ognisk potencjalnych konfliktów.
Z doświadczeń sprywatyzowanego sektora bezpieczeństwa korzysta również Rosja, która z coraz większą intensywnością wykorzystuje do realizacji własnych celów podmioty niepaństwowe. Jej strategia w tym zakresie wyraźnie jednak różni się np. od działań Stanów Zjednoczonych, których celem było obniżenie politycznych, społecznych i finansowych kosztów prowadzenia konfliktów przez wykorzystanie tego typu usługodawców. Przede wszystkim najemnictwo w Rosji jest nielegalne, a oficjalnym usługobiorcą tego typu usług nie jest państwo. Równolegle jednak związek Kremla z Grupą Wagnera jest powszechnie znany i nie brakuje przykładów, gdy wagnerowcy działali obok lub zamiast regularnych rosyjskich sił zbrojnych. Tak było m.in. w Syrii, gdzie wagnerowcy pojawili się przed siłami Federacji Rosyjskiej a później stanowili support dla żołnierzy rosyjskich. Jedyną różnicę wówczas stanowiło używanie przez formacje różnych identyfikatorów wizualnych, takich jak logo, symbole, wzory umundurowania, itd.
Ta amorficzność relacji między państwem a PMC znacząco utrudnia proces identyfikacji struktury właścicielskiej takich organizacji oraz minimalizuje – a właściwie uniemożliwia – uzyskanie transparentności przepływów finansowych. Dodatkowo wokół organizacji zbudowano sieć organizacji pochodnych i fasadowych, pośredników, firm maskujących prawdziwy profil działalności firmy. Oczywiście nie można zaprzeczyć, że profity płynące z komercjalizacji działalności tego typu są ogromne – niektóre firmy dysponują zasobami równymi budżetom państw rozwijających się. Według raportu ,,Financial Times” tylko w latach 2018-2021 przychody Grupy Wagnera osiągnęły około 250 milionów dolarów[1]. Można jednak zgłosić uzasadnioną wątpliwość, czy w przypadku rosyjskich PMC-w przeciwieństwie do zachodnich organizacji tego typu- priorytetowym celem działania firm jest generowanie zysku finansowego. Dla Rosji to przede wszystkim instrument:
- destabilizacji sytuacji wewnętrznej państw czy regionów,
- półoficjalnego sposoby na przejmowanie kontroli i poszerzanie/odtwarzanie rosyjskiej strefy wpływów,
- osłabiania pozycji podmiotów konkurujących z Rosją,
- wspierania sprzymierzeńców Moskwy,
- oraz- tak jak w przypadku Ukrainy- instrument działań o charakterze ofensywnym.
Specyfika aktywności wagnerowców doskonale wpisuje się w opracowaną doktrynalnie wojnę nowego typu a takie wykorzystanie PMC jest niewątpliwie również dowodem na wyciągnięcie szeregu wniosków np. z wojen czeczeńskich, które dla wielu rosyjskich najemników stały się doświadczeniem formacyjnym. W przypadku wagnerowców najważniejszym momentem kreacyjnym wydaje się jednak być aneksja Krymu i ich aktywność na wschodzie Ukrainy, a to ze względu na medialny wydźwięk tych działań. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że doskonale wykorzystano to w celach promocyjnych, zręcznie pozycjonując markę ,,Wagner” wśród innych rosyjskich firm o takim profilu. Nieprzypadkowo więc to właśnie po 2014 roku kilkukrotnie wzrosła liczba państw, w których obecna była Grupa Wagnera (w Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Europie, Azji, i Ameryce Łacińskiej). W pakiecie z tradycyjnymi usługami wagnerowcy służyli również promocji Rosji, rosyjskiej wizji świata i ukazaniu międzynarodowej aktywności tego państwa jako naturalnej oraz skutecznej alternatywy dla działań Zachodu w różnych regionach świata. Ten segment ich aktywności okazał się na tyle dla Rosji wartościowy, że dziś równolegle z działaniami o specyfice militarnej Grupa Wagnera prowadzi cały szereg projektów o charakterze politycznym, szczególnie o profilu propagandowym i dezinformacyjnym. W ten sposób wagnerowcy stali się szczególnym zasobem w arsenale rosyjskich środków aktywnych.
Wiele państw korzysta z usług PMC ze względu na obawę przed politycznymi skutkami wysyłania własnych żołnierzy w rejony objęte konfliktami. Jak dowodzi tego rosyjska agresja na Ukrainę, w przypadku Federacji Rosyjskiej nie jest to czynniki mający potencjał destabilizujący politykę wewnętrzna tego państwa. Problemem Federacji Rosyjskiej nie jest również deficyt siły ludzkiej w regularnej armii ani wielkoskalowy społeczny opór przed mobilizacją. Niewątpliwie jednak straty w przypadku wagnerowców nie wiążą się z problemami wizerunkowymi, w tym koniecznością konfrontowania się z ich matkami, które straciły dzieci (vide doświadczenia z Komitetem Matek Żołnierzy Rosji czy Komitetem Matek Biesłanu).
Polityka wizerunkowa Grupy Wagnera
Wagnerowcy, którzy właściwie zmonopolizowali rynek rosyjskich PMC stali się niejako awangardą armii rosyjskiej, siejącą postrach z powodu swojej bezwzględności i okrucieństwa. Przeszli również znaczącą ewolucję wizerunkową: od aktorów obecnych wyłącznie w szarej strefie zwanych ,,putinowską armią cieni” do pierwszoplanowych bohaterów, którym media poświęcają więcej uwagi, niż żołnierzom regularnej armii Federacji Rosyjskiej. Zaznaczyć jednak należy, że stworzenie dychotomii: ,,dobry rosyjski żołnierz regularnej armii”- ,,zły najemnik Grupy Wagnera” jest uproszczeniem, często bowiem granica i kontekst działań tych formacji są nieostre i celowo rozmywane (Syria, Ukraina). To działanie w szarej strefie przynosi i ,,Wagnerowi” i Kremlowi szereg korzyści, począwszy od uelastycznienia operacyjnego, możliwości wykorzystania działań niekonwencjonalnych i rozszerzenie możliwości użycia instrumentów wojny informacyjnej po wzmocnienie instrumentarium rosyjskiego soft power.
Również polityka wizerunkowa prowadzona przez grupę Wagnera znacząco różni się od praktyk większości zachodnich organizacji PMC. Pierwszym istotnym jej element to logo, które jest kluczowym narzędziem identyfikacji wizualnej tego typu organizacji. Choć przez lata jednym z najważniejszych elementów polityki wizerunkowej PMC było wykorzystanie symboli związanych z przestrzenią militariów (strój, broń, akcesoria), dziś na Zachodzie PMC kierują się w stronę doświadczeń korporacji z innych branż. Unikają stosowania identyfikatorów wizualnych jednoznacznie kojarzących się z przemocą i militariami, preferują neutralne symbole, wykorzystując np. wyłącznie litery i stosunkowo neutralną kolorystykę (rezygnacja z kolorów związanych z branżą militarną, unikanie koloru czerwonego konotowanego z kolorem krwi, wykorzystywanie koloru niebieskiego kojarzonego z bezpieczeństwem i formacjami policyjnymi). Rebranding wizerunkowy jest oczywiście tylko jednym z elementów szerokiej transformacji PMC, która pozwoliła niektórym zachodnim firmom zdystansować się od negatywnych opinii o współczesnym najemnictwie. Kolejnym z zabiegów stosowanych w tym celu jest imitowanie przez struktury takich organizacji struktur korporacyjnych, włącznie z tworzeniem lustrzanych struktur kierowniczych (CEO, COO), działów promocji, kadr czy służby prasowej.
W przypadku Grupy Wagnera podstawowym elementem identyfikacji wizualnej jest symbolika śmierci a w logo to czaszka, w komponowana w elementy koloru czerwonego. Medialna – dziś już globalną– promocję wagnerowców można uznać za apoteozę skutecznej i pozbawionej hamulców przemocy. Ikoniczne logo w postaci czaszki jest banalnie łatwe do odczytania na całym świecie i nie pozostawia złudzeń, co do profilu oferowanych przez organizację usług. Jeśli więc mamy to do czynienia z jakąś formą rebrandingu to wyłącznie taką, która jednoznacznie wiąże działania grupy ze śmiercią. Dodatkowo, aby jeszcze bardziej wyeksponować charakter ,,Wagnera” w innych logo i materiałach reklamowych również wykorzystuje się kolor czerwony. Taka polityka komunikacji wizualnej z pewnością w żaden sposób nie kamufluje specyficznego charakteru aktywności organizacji [2]. Nie chodzi więc o promowanie skuteczności aktywności ,,Wagnera” w szarej strefie. Jest dokładnie odwrotnie, taka strategia promocyjna ma na celu uzyskanie jak największego rozgłosu, właśnie dzięki jednoznacznie negatywnym konotacjom. W przeciwieństwie do organizacji PMC, które z dyskrecji uczyniły swój najważniejszy walor, wagnerowcy korzystają dziś z głośnej promocji medialnej. Rosja oficjalnie stała się patronem tej organizacji, ale relacja ta jest bardzo elastyczna, czego przykładem teatralny marsz J. Prigożyna na Moskwę. W kontekście rosyjskiej agresji na Ukrainie nie ma jednak większego sensu dywagowanie, czy i w jakim zakresie działania tego typu organizacji alokują się w ramach przyjętych na forum międzynarodowym regulacji prawnych, czy może należą do szarej strefy bezpieczeństwa, uniemożliwiającej realne kontrolowanie wykorzystania sprywatyzowanej przemocy. Dla większości odbiorców usług tej organizacji nie ma to większego znaczenia. Podobnie, np. z marketingowego punktu widzenia nakładanie przez USA, Wielką Brytanię i Unię Europejską sankcji m.in. na J. Prigożyna, D. Utkina, czy inne osoby związane z Grupą Wagnera może być traktowana przez część zleceniodawców jako atut.
Reputację grupy niewątpliwie wzmocniły materiały audiowizualne dystrybuowane w sieci, m.in. film z dokonanej młotem egzekucji dezertera z Grupy Wagnera czy regularne doniesienia mediów o nadużyciach i najcięższych zbrodniach popełnianych przez wagnerowców (np. w Republice Środkowoafrykańskiej[3] czy w Mali). Część (nie tylko rosyjskich) PMC od lat cieszyła się zasłużenie złą sławą, ze względu na zbudowanie pełnej agresji kultury korporacyjnej. Należy jednak podkreślić, że łamanie przez nie praw człowieka nie stało się podstawą do powszechnego potępienia ich zachowania- przeciwnie, wśród afrykańskich watażków czy bliskowschodnich autokratów prestiż takich organizacji, a co za tym idzie gotowość do skorzystania z jej usług, znacząco wzrastał. W tym kontekście niewątpliwe znaczenie ma również skuteczna polityka wizerunkowa Grupy Wagnera, w ramach której eksponowane są sukcesy i wyciszane niepowodzenia- tak jak to stało się w przypadku nieudanej akcji w Mozambiku (2019- 2020) czy częściowego sukcesu aktywności na Madagaskarze w 2018 roku. Podobne mechanizmy dezinformacji wykorzystywane są do dezinformowania na temat odpowiedzialności Grupy Wagnera za popełniane zbrodnie.
Grupa Wagnera promuje się również za pomocą niezliczonych gadżetów (duża część z nich jest dostępna w sieci bezpłatnie, np.:
- naszywek,
- nalepek, naszywek i termoaplikacji,
- odzieży- głównie t- shirtów oraz bluz,
- chust,
- czapek,
- flag,
- breloków,
- zdjęć,
- filmów,
- plakatów,
- tapet i teł na urządzenia elektroniczne.
Podobne promocyjne cele realizują utwory muzyczne, które można za darmo odtwarzać i pobierać. Powszechnie dostępne są teledyski, całe playlisty tematyczne piosenek o Grupie Wagnera, soundtracki (np. piosenka „Drogi” ze ścieżki dźwiękowej filmu „Turysta”) oraz np. liczne materiały muzyczne na Tik Toku, często ilustrowane filmami dokumentalnymi lub paradokumentalnymi.
Tak intensywna aktywność promocyjna ma duże znaczenie również dla procesu rekrutacji do grupy. Początkowo liczbę wagnerowców szacowano na kilka tysięcy wyszkolonych i doświadczonych żołnierzy. Wówczas grupę tę uznawano za elitarną i profesjonalną. Jednak w czasie wojny na Ukrainie rozpoczęto proces rozszerzania pola rekrutacyjnego, włączając w skład ,,Wagnera” również niedoświadczonych cywilów czy skazanych. Grupa Wagnera jest bardzo aktywna zarówno na rosyjskim portalu społecznościowym „Vkontakte”, jak i na Telegramie. Dodatkowo, również poza Rosją, prowadzona jest aktywna kampania wizerunkowa (Twitter, Facebook, i in.), równolegle mająca na celu zachęcenie do wstąpienia w szeregi Wagnera oraz promocję grupy i jej liderów. W mediach społecznościowych dostępnych jest kilkanaście wersji językowych ogłoszeń rekrutacyjnych, m.in. w języku angielskim, polskim, francuskim, hiszpańskim a nawet wietnamskim[4]. Obok konwencjonalnych ogłoszeń zachęcających do wstąpienia do grupy są również oferty pracy dla specjalistów (informatyków, medyków, kierowców), zwykle zawierające również informacje o atrakcyjnym wynagrodzeniu a nawet pakiecie opieki zdrowotnej.
Wagnerowcy, wzorując się na rozwiązaniach radzieckich promują również młodzieżową przybudówkę- ,,Małego Wagnera”. Szefem klubu jest A. Tronin, były deputowany do młodzieżowego parlamentu Petersburga. Ta określana jako ,,młodzieżowy klub” organizacja zapoczątkowała swoją działalność na początku 2023 roku, a specjalnymi gośćmi spotkań są posłowie do Dumy, prokremlowscy blogerzy, oficerowie sił specjalnych oraz weterani. Jednym z wiodących celów działań ma być militaryzacja młodzieży i wzmacnianie jej patriotycznego nastawienia, ale z pewnością aktywność tego typu również ociepla wizerunek Grupy Wagnera, co daje szerokie możliwości przygotowywania młodzieży do procesu rekrutacji.
W procesie promocji wykorzystywane są finezyjne hasła nawiązujące m.in. do muzycznego kontekstu nazwy grupy: „Orkiestra W czeka na Ciebie”, ,,Zagraj razem z Wagnerem”, ,,Zagraj w orkiestrze Wagnera”. W Rosji, w ramach kampanii outdoorowej na billboardach zachęcano do wstąpienia w szeregi grupy, co istotne, akcentując wysoką pensję oferowaną zatrudnionym. Na przykład wiosną, na fasadzie biurowca w Moskwie pojawiło się ogromne, zajmujące 17 kondygnacji ogłoszenie rekrutacyjne z logo grupy, opatrzone hasłami: „Dołącz do zwycięskiej drużyny!” i „Razem wygramy!”. Podobną rolę pełnią niewielkich rozmiarów plakaty (rozwieszane w przestrzeni publicznej, np. na przystankach) oraz wlepki, np. z symbolami grupy, wizerunkami zamaskowanego żołnierza i napisem ,,Wagner” lub ,,Grupa Wagnera”. Na niektórych z nich pojawiają się dodatkowe treści (np. hasła: ,,Ojczyzna. Honor. Krew. Męstwo” czy ,,Jesteśmy tutaj. Dołącz do nas”) oraz kod QR odsyłający na rosyjskojęzyczne strony rekrutacyjne.
Kolejnym narzędziem służącym realizacji polityki wizerunkowej wagnerowców są prokremlowscy (ale nie zawsze rosyjscy dziennikarze), określani jako ,,korespondenci wojenni”. Ich zadaniem jest przede wszystkim kreowanie i propagowanie użytecznych dla grupy treści, np. promowanie określonego wizerunku wagnerowców jako wojennych bohaterów, zwłaszcza gloryfikowanie ich odwagi i waleczności[5]. Podobne funkcje spełniają niektóre produkcje rosyjskiego kina, takie jak: seria ,,Shugaley”[6], ,,Granit” (2021), ,,Turysta” (2021)[7] czy ,,Słońce” (2021)[8]. Filmy były umieszczane na platformach (np. YouTube) oraz ogólnodostępnych serwisach (np. kinopoisk.ru), a liczbę ich odsłon można szacować w milionach (liczba pobrań jest nieznana). Natomiast w październiku zeszłego roku miał premierę film fabularny „The Best in Hell”, którego producentem i scenarzystą był sam J. Prigożyn. Współautorem scenariusza był A. Nagin, były rosyjski żołnierz i najemnik ,,Wagnera”, który zginął w zeszłym roku podczas walk na Ukrainie i został pośmiertnie uhonorowany tytułem Bohatera Federacji Rosyjskiej. W filmie ukazano naturalistyczne sceny walk o nieokreślone miasto, ale apokaliptyczna sceneria i niektóre elementy fabuły mogą sugerować, że pierwowzorem wydarzeń przedstawionych w filmie było oblężenie Mariupola.
Obok filmów fabularnych, wzorowanych na wysokobudżetowych hollywoodzkich produkcjach o superbohaterach produkowane są również filmy dokumentalne. Na przykład w filmie ,,PMC Wagnera. Kontrakt z Ojczyzną” o ewidentnie propagandowym wydźwięku, pokazywano heroizm walki wagnerowców oraz ich ,,ludzkie oblicze”[9]. Promocja wagnerowców okazała się więc dobrze zaplanowaną i zrealizowaną operacją propagandową, wspieraną przez Kreml. Jej ukoronowaniem jest promowany w popkulturze kult wagnerowców (The Wagnerverse), egzemplifikowany m.in. przez aktywności na Telegramie, YouTubie i Instagramie[10]. Jego przejawy są obecne również jako kod kulturowy dystrybuowany w różnorodny sposób i skierowany przede wszystkim do młodego odbiorcy. Należy tu przywołać przykłady takich narzędzi dystrybucji. Są nimi np.:
- coraz liczniej pojawiające się murale i graffiti z wizerunkami idealizującymi PKW ,,Wagner” (np. w Serbii[11]),
- wzrost popularności nowego nurtu paraliteratury wojennej (w tym książek V. Tatarskiego ukazujących najemników Wagnera jako herosów),
- videoklipy,
- komiksy[12],
- animacje[13],
- rolki i relacje;
- memy, których pozytywnymi bohaterami są wagnerowcy.
Stworzono więc wieloelementowe, wspierane multimedialnie multiwersum ,,Wagnera”, dzięki któremu promuje się określony wizerunek grupy (pozycjonuje markę, kreuje wizerunek produktu), ale również prowadzi dystrybucję narracji propagandowych oczekiwanych i wspieranych przez Kreml, dostosowanych do odbiorców o różnych profilu (kolokwialnie można ich określić jako konsumentów z ,,różnych światów”).
Wnioski
Dzięki obecności w sieci, zwłaszcza w mediach społecznościowych (np. oficjalne kanały na Telegramie czy Instagramie, profile na VKontakte do momentu zablokowania na wniosek Roskomnadzoru) i w serwisach dystrybuujących produkty audiowizualne, materiały promujące Grupę Wagnera uzyskały globalne zasięgi. Równolegle, konsekwencją aktywności wagnerowców w globalnej infosferze jest promowanie rosyjskiej wizji świata, przede wszystkim za pomocą materiałów propagandowych i dezinformacyjnych. Współcześnie info-operacje stały się równie ważna przestrzenią aktywności, co operacje wojskowe polegające na dostawach broni, usługach szkoleniowych, ochroniarskich czy wywiadowczych. Polityka promocyjna wagnerowców w znaczący sposób może wiec zrekompensować straty wizerunkowe, które poniosła Rosja po ataku na Ukrainę. W konsekwencji potencjał rosyjskiego soft power na Zachodzie czy w części państw poradzieckich, został zmniejszony, ale nadal jest wiele krajów oraz regionów, w których pozycja polityczna i kulturowa Rosji jest silna a będzie jeszcze wzmacniana. Promocja wagnerowców okazała się więc dobrze zaplanowaną i zrealizowaną, w pełni profesjonalną, wspieraną przez Kreml operacją propagandową. Jej ukoronowaniem jest promowany w popkulturze kult wagnerowców (The Wagnerverse), egzemplifikowany m.in. przez aktywności na Telegramie, YouTubie i Instagramie[14]. Nowym docelowym odbiorcą multiwersum ,,Wagnera” jest dziś Globalne Południe, w którym alternatywą dla opowieści o amerykańskich komiksowych superbohaterach są filmy i komiksy o bohaterskich wagnerowcach walczących o ,,lepszy świat” np. dla mieszkańców państw postkolonialnych. Najemnicy ,,Wagnera” są już stałymi elementami przestrzeni popkultury i to bez wątpienia należy uznać za sukces Kremla.
Autorka analizy: Justyna Olędzka
[1] Wagner leader generated $250mn from sanctioned empire, https://www.ft.com/content/98e478b5-c0d4-48a3-bcf7-e334a4ea0aca, (dostęp: 10.08.23).
[2] E. Cusumano, Private military and security companies’ logos: Between camouflaging and corporate socialization, Security Dialogue 2021, 52(2), 135–155. https://doi.org/10.1177/0967010620923586.
[3] W maju 2022 r. Human Rights Watch oskarżył PWK ,,Wagner” o zabijanie i torturowanie cywilów w Republice Środkowoafrykańskiej.
[4] Russia’s Wagner Group uses Twitter and Facebook to hunt new recruits, https://www.politico.eu/article/russia-ukraine-war-mercenaries-wagner-group-recruit-twitter-facebook-yevgeny-prigozhin/ , (dostęp: 10.08.23).
[5] Filmy o najemnikach nawiązują w swojej estetyce i przekazie do ,,bojewików” z lat 90. (zwanych ,,Rambokinem”), jednak współczesne rosyjskie filmy akcji są realizowane z o wiele większym rozmachem i dbałością nie tylko o dynamiczną akcję, ale również uwspółcześniony i reaktywny przekaz propagandowy.
[6] https://www.imdb.com/title/tt12093064/ , (dostęp: 10.08.23).
[7] https://www.kinopoisk.ru/film/4446084/ , (dostęp: 10.08.23).
[8]https://www.kinopoisk.ru/film/4518766/ , (dostęp: 10.08.23).
[9] https://vk.com/video-50332460_456372826 , (dostęp: 10.08.23).
[10] Szczegółową analizę tego zjawiska prezentuje tekst M. Laruelle i P. Sanza ,,The Wagnerverse: Popkultura i heroizacja rosyjskich najemników” (dostępny na stronie: https://www.illiberalism.org/marlene-laruelle-kelian-sanz-pascual-the-wagnerverse-pop-culture-and-the-heroization-of-russian-mercenaries/).
[11]M. Samorukov, What the Wagner Mercenaries’ Row Reveals About Serbia’s Relations with Russia, https://carnegieendowment.org/politika/88885, (dostęp: 10.08.23).
[12]Komiksy o „Wagnerze” były bardzo popularne zwłaszcza w sieci. Przedstawiono w nich narodziny i przygody superbohatera, który w kolejnych częściach walczył np. z ukraińskimi nazistami w Donbasie oraz o sprawiedliwość dla potrzebujących w różnych regionach świata.
[13]Na przykład animowane wersje komiksów o ,,Wagnerze”, czy animowany, satyryczny film propagandowy, w którym wagnerowcy pomagają państwom afrykańskim pokonać francuskich żołnierzy-zombie, vide tekst T. Knight, Russian War Report: Wagner Group fights French ‘zombies’ in cartoon propaganda, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/russian-war-report-wagner-group-fights-french-zombies-in-cartoon-propaganda/, (dostęp: 10.08.23).
[14]Szczegółowa analiza tego zjawiska Laruelle, Marlene i Kelian Sanz Pascual. The Wagnerverse: Popkultura i heroizacja rosyjskich najemników”.: https://www.illiberalism.org/marlene-laruelle-kelian-sanz-pascual-the-wagnerverse-pop-culture-and-the-heroization-of-russian-mercenaries/
