Czym jest (neo)totalitaryzm na Białorusi?
W tym tekście pojęcie ,,(neo)totalitaryzm” jest używane jako określenie formy najwyższej mobilizacji politycznej instytucji państwowych oraz grup społecznych. Celem tej mobilizacji jest wzmocnienie obecnej władzy przez likwidację wewnętrznych zagrożeń (ognisk oporu) za pomocą legalnych (z punktu widzenia władzy) i nielegalnych narzędzi. Formuła mobilizacji uwzględnia realizację długoterminowej polityki państwa:
- w sferze ideologicznej;
- w zakresie kontroli przestrzeni informacyjnej;
- w postaci demontażu alternatywnych instytucji politycznych i ideologicznych;
- przez maksymalne ograniczenie praw obywateli.
W swej istocie polityka ta polega na likwidacji wszystkich elementów aktywności obywatelskiej, które nie sprzyjają legitymizacji i stabilizacji systemu politycznego. Proces taki można więc scharakteryzować jako celowe upraszczanie rzeczywistości politycznej. Im mniej różnych nieuporządkowanych aktywności, inicjatyw politycznych i społecznych, tym łatwiejsza jest kontrola społeczeństwa i narzucenie mu jednego modelu zachowania politycznego. Tak ekstremalny poziom mobilizacji można więc porównać z wewnętrzną militaryzacją państwa i społeczeństwa. Władza próbuje zatem zorganizować życie społeczeństwa w warunkach analogicznych do najwyższego poziomu zewnętrznego zagrożenia militarnego.
Terror polityczny
Jedną z podstawowych cech charakteryzujących reżimy (neo)totalitarne jest wykorzystywanie systemowego i masowego terroru politycznego, który polega na fizycznym wyniszczeniu klas, warstw społecznych i etnicznych (działania na dużą skalę) oraz zastraszeniu wszystkich obywateli. Oczywiście każdy reżim niedemokratyczny stosuje przemoc i represje wobec swoich oponentów politycznych i części obywateli. Również reżim A. Łukaszenki sięgał po represje w okresach kryzysów polityczno – społecznych, lecz wówczas nie miały one charakteru systemowego i masowego oraz dłuższej perspektywy czasowej. Natomiast w latach 2020 – 2022 polityka reżimu A. Łukaszenki praktycznie w całości bazowała na realizacji praktyk represyjnych wobec obywateli. Co więcej, wszystko wskazuje na to, iż władza nie zamierza w przyszłości rezygnować z polityki terroru.
Działalność władz białoruskich można podzielić na dwa etapy: sierpień 2020 r. – styczeń 2021 r., kiedy to polityka terroru miała charakter sytuacyjny i stosowano ją w celu zdławienia protestów i otwartego sprzeciwu wobec władzy. W tym okresie, według różnych szacunków, od 37 do 40 tys. obywateli było tymczasowo aresztowanych, pobitych i torturowanych. Drugi etap- od początku 2021 r. do 2022 r.- polegał na realizacji systemowej i długoterminowej polityki terroru państwowego, stosowanego w celu częściowego lub całkowitego ,,usunięcia” opozycyjnych wobec władzy grup społecznych oraz implementacji atmosfery strachu, niepewności oraz histerii wśród pozostałej ludności. Pod pojęciem „usunięciem” rozumiana jest taka represyjna działalność organów państwowych, która zmusza obywateli (zagrożonych prześladowaniami) do opuszczenia kraju. Trzeba zaznaczyć, że reżim A. Łukaszenki nie był w stanie zrealizować polityki fizycznej eliminacji dużej grupy obywateli, lecz dla stabilności systemu koniecznym było pozbycie się najbardziej aktywnych uczestników protestów oraz oponentów władzy. Właśnie takim narzędziem stała się przymusowa emigracja. Zgodnie z różnymi źródłami w tym okresie około 30 tys. ludzi opuściło Białoruś ze względów politycznych – tylko do Polski od sierpnia 2020 r. z przyczyn politycznych wyemigrowało ponad 23 tys. osób[1].
Jeżeli chodzi o skalę represji, to według moich ocen terror państwowy w następnych latach (w tej czy innej formie) dotknie od 400 tys. do 1 miliona obywateli kraju (czyli ponad 15% ludności państwa). Reżim A. Łukaszenki stosuje rozmaite metody i praktyki psychologicznego zastraszania społeczeństwa, włącznie z systematyczną identyfikacją a następnie ukaraniem wszystkich ludzi związanych z opozycją. Na koniec 2021 r. MSW Białorusi zadeklarowało o utworzeniu cyfrowej bazy uczestników protestów oraz użytkowników opozycyjnych ,,telegra – kanałów”. W bazie tej mogło znaleźć się nawet około 200 tys. obywateli[2].
Formy i metody terroru (psychicznej i fizycznej przemocy) na Białorusi stosowane w latach 2020 – 2022
Terror państwowy polega na stosowaniu prawnej i pozaprawnej przemocy (w ramach akcji odwetowych) w stosunku do oponentów. Proces ten ma charakter systemowy i instytucjonalny a jego przykładami mogą być ataki na aktywistów, pobicia oraz zabójstwa (np. Ramana Bandarenki w 2020 r., Andreja Zeltzera w 2021 r.).
System terroru składa z poniższych elementów:
- Areszty i długoterminowe wyroki więzienia (nakładane w pokazowych procesach) w stosunku do aktywnych uczestników kampanii wyborczej 2020 r. i wydarzeń powyborczych na Białorusi (wyroki: dla W. Babaryki – 14 lat, S. Cichanouskiego – 18 lat, M. Kalesnikowej – 11 lat, Znaka – 10 lat). Na długoletnie wyroki skazywano np. blogerów i innych aktywistów. Według danych Centum Obrony Praw Człowieka „Wiasna” na początku 2022 roku na Białorusi jest 930 więźniów politycznych[3].
- Regularne zatrzymywania, nakładanie kar finansowych, krótkoterminowe aresztowania zwykłych obywateli za udział w akcjach protestu lub wyrażenie własnych opinii na temat władz lub funkcjonariuszy służb specjalnych.
- Zwolnienia z miejsc pracy pracowników nielojalnych wobec reżimu. Na przykład w roku 2020 z Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego zwolniono 147 wykładowców[4]. Miały miejsce również czystki w aparacie biurokratycznym oraz siłowym (wykorzystywano dane osobiste z list poparcia dla kandydatów opozycyjnych z roku 2020).
- Celowe niszczenie majątku prywatnego (podpalenia, rozbijanie szyb, włamania do mieszkań, itp.).
- Likwidacja biznesów tych osób, które brały udział w protestach lub aktywnie wspierali protestujących.
- „Profilaktyczne” rozmowy w miejscach pracy i studiów z osobami nielojalnymi wobec reżimu.
- Naciski na członków rodziny, w tym dzieci (zwłaszcza w szkołach).
- Pozbawienie, zdegradowanie stopni wojskowych, odznaczeń, emerytur byłych współpracowników struktur siłowych którzy wykazały nielojalność[5].
- Stosowaniewobec społeczeństwa narzędzi wpływu psychologicznego i informacyjnego: dehumanizacji przeciwników, stosowanie porównań do nazistów, kryminalistów, zdrajców, itp.
Aby utrwalić atmosferę strachu oraz ograniczyć odpływ siły robotniczej, władze wprowadziły utrudnienia dla osób planujących wyjazd z kraju. Sytuacja pogorszyła się jeszcze, kiedy po przymusowym lądowaniu samoloty ,,Ryanair” i aresztowaniu Ramana Pratasiewicza, wszystkie loty z Białorusi do Europy i z Europy na Białoruś zostały zawieszone. Jedyną możliwością ucieczki przed prześladowaniem zostało nielegalne przekroczenie granicy z Polską, Litwą lub Ukrainą.
Nie ma wątpliwości, że władza w celu wzmocnienia w społeczeństwie poczucia strachu i niepewności (a przez to budowania większej lojalności w stosunku do reżimu), będzie stosować nowe metody represji i nacisku na społeczeństwo, Równocześnie ma mają miejsce zmiany w obrębie prawa. Wprowadzono je w kodeksach karnym i administracyjnym oraz w ramach Ustawy o przeciwdziałaniu ekstremizmowi. Prawo staje się więc bardziej represyjne przez wprowadzanie do jego przepisów nowych restrykcji i kar. Ten proces jest określany przez politologów jako podporządkowanie porządku prawnego i polega na uzasadnienie represji politycznych lub nadawanie legitymacji prawnej pewnym formom działalności ze strony władz, które są wykorzystywane w stosunku do przedstawicieli ruchu opozycyjnego lub pewnych grup społecznych[6].
Do inicjatyw o charakterze represywnym, które w ciągu ostatnich miesięcy były realizowane przez władze należą m.in.: wprowadzenie zasady nieuchronności kary (inicjatywa Rady Bezpieczeństwa). To rozwiązanie polega na możliwości zaocznego skazywania przestępców politycznych, znajdujących się za granicą i odbywania wymierzonej kary w przypadku ich powrotu na Białoruś[7]. Ciekawym przykładem jest również wystąpienie kierownictwa GUBOPiK (Główny Departament ds. Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej i Korupcji) z inicjatywą pozbawienia obywatelstwa Białorusinów, którzy ze względów politycznych opuścili kraj i „pracują dla państw zachodnich”[8].
Infrastruktura terroru
Terror w białoruskim państwie (neo)totalitarnym nie ma charakteru okazjonalnego. Jest to stały tryb funkcjonowania państwa, w którym wszystkie państwowe instytucje (od szkół do służb komunalnych), przekształcają się w narzędzia karne i nadzorujące. Innymi słowy państwo mobilizuje wysiłki do walki z wrogiem ideologicznym i określa zakres wewnętrznej kontroli politycznej w dłuższej perspektywie.
Niezbędnym elementem infrastruktury terroru są specjalne struktury, stosujące przemoc fizyczną. Do roku 2020 sprawami politycznymi się zajmował wyłącznie Komitet Bezpieczeństwa Państwowego, ale w trakcie kryzysu powyborczego odpowiednią rolę zaczął pełnić również GUBOPiK, który faktycznie przekształcił się w policję polityczną, realizującą kampanię zastraszania i represji. Istotne jest również to, że funkcjonariusze są całkowicie zwolnieni od wszelkiej odpowiedzialności i stosowania jakichkolwiek ograniczeń w stosowaniu przemocy (włączając w to zabójstwa). W istocie więc cały system, który ma zapewniać porządek prawny i bezpieczeństwo w kraju jest dziś fundamentem terroru politycznego (dotyczy to również roli wojska).
Oprócz instytucji biorący udział w organizacji i realizacji represji, państwo wspiera również działalność nieformalnych ugrupowań wolontariuszy- zwolenników A. Łukaszenki (tak zwanych „JaBaciek”). Również na bazie prorządowej organizacji młodzieżowej BRSM utworzone zostały Młodzieżowe Oddziały Ochrony Porządku, które mają wpierać milicję i inne struktury. Według oficjalnych danych liczą ponad 15 tys. członków[9].
Warto zwrócić również uwagę na nowe zjawisko w społeczeństwie białoruskim, które świadczy o zmianach w świadomości i światopoglądzie części obywateli a mianowicie donosicielstwo. Zjawisko to jest bardzo charakterystyczne dla państw totalitarnych, część obywateli odczuwa w nich obowiązek walki z wrogami ludu. W październiku 2021 roku grupa „Cyberpartyzantów” upubliczniła informację o 2800 przypadkach kontaktów telefonicznych obywateli (których tematem były kwestie polityczne) z organami represyjnymi[10]. Oczywiście mogło być ich znacznie więcej.
[1]За дзень у Польшчу ўехалі 80 беларусаў, якія ўцяклі ад рэпрэсій. Усе яны атрымаюць дапамогу, https://svb1234.azureedge.net/a/31644875.html?fbclid=IwAR0I-JiXYFNTGF3AQxfyIg_EEEvjTVD8HDXbUVykM6L4djbRvvYSsAGio7E, dostęp: 09.01.2022.
[2]МВД Белоруссии создало базу данных участников протестов Подробнее на РБК, https://www.rbc.ru/politics/21/12/2020/5fe078d29a79477aaa596f6f , dostęp:10.01.2022.
[3]Почти 1000 человек в Беларуси признаны политзаключенными, https://www.dw.com/ru/pochti-1000-chelovek-v-belarusi-priznany-politzakljuchennymi/a-60308032, dostęp:10.01.2022.
[4]Репрессии в вузах ведут к ,,деградации академической сферы” в Беларуси, https://www.dw.com/ru/repressii-v-vuzah-vedut-k-degradacii-akademicheskoj-sfery-v-belarusi/a-60226744, dostęp: 10.01.22.
[5]Лукашенко лишил званий 80 «нагнетавших протестные настроения» силовиков Подробнее на РБК, https://www.rbc.ru/politics/04/05/2021/609162ca9a794782e3b9ab7eб, dostęp: 10.01.2022.
[6]L. Schapiro, Totalitaryzm, Warszawa 1987, s. 13.
[7]Вольфович: принцип неотвратимости наказания за совершенное преступление должен выполняться, https://www.belta.by/society/view/volfovich-printsip-neotvratimosti-nakazanija-za-sovershennoe-prestuplenie-dolzhen-vypolnjatsja-471958-2021/, dostęp:10.01.2022.
[8]ГУБОПиК МВД предлагает лишать гражданства тех белорусов, которые сбежали из страны и работают в интересах западных стран, https://www.sb.by/articles/gubopik-mvd-predlagaet-lishat-grazhdanstva-tekh-belorusov-kotorye-sbezhali-iz-strany-i-rabotayut-v-i.html, dostęp:10.01.2022.
[9]https://brsm.by/about/moop/o-nas/, dostęp:10.01.2022.
[10] https://blackmap.org/donos-102/, dostęp: 26.01.22.
