Jeszcze do wyborów 2020 r. reżim polityczny na Białorusi miał specyficzny cechy, które różniły go od innych autokracji, również tych z przestrzeni postradzieckiej. Rządy A. Łukaszenki porównywano do totalitaryzmu, faszyzmu czy sułtanizmu.
W swojej książce definiowałem ten reżim jako neoautorytarny: „Neoautorytarny reżim na Białorusi jest więc formą reżimu politycznego ukształtowanego w wyniku procesów historycznych i politycznych, charakteryzującą się specyficznym sposobem prowadzenia i realizacji polityki, opartą na mieszanych formach kontroli i sterowania społeczeństwem również za pośrednictwem instytucji i mechanizmów demokratycznych. Ponadto legitymizację i stabilność tego reżimu zapewnia nie tylko stosowanie metod administracyjno – represyjnych, rozszerzonej kontroli i manipulacji wyborami, ale również wystarczająco szerokie poparcie ze strony społeczeństwa, będące wynikiem prowadzonej polityki społecznej i gospodarczej”.
Tabela 1. Reżim białoruski (do 2020 roku) na tle niedemokratycznych reżimów politycznych
| Cechy strukturalne i mechanizmy funkcjonowania reżimu politycznego | Reżim totalitarny | Reżim
autorytarny |
Reżim
sułtanistyczny |
Reżim białoruski
do roku 2020 |
| Ideologia | Dobrze opracowana, ma charakter wszechogarniający | Ideologia nieopracowana, ale istnieje określona przestrzeń aksjologiczna, wyrażona mentalność | Wysoki stopień manipulacji symbolami, ustanowienie lidera, brak opracowanej ideologii | Istnieje i funkcjonuje ideologia państwowa, która jest oparta na pewnych elementach tożsamości społeczeństwa. Ideologia jest nakierowana na racjonalne wytłumaczenie procesów politycznych zachodzących w państwie |
| Mobilizacja i polityzacja społeczeństwa | Mobilizacja ekstensywna realizowana za pomocą tworzonych przez państwo organizacji masowych | Mobilizacja ekstensywna i intensywna nie jest obecna (z wyjątkiem pojedynczych momentów w rozwoju systemu) | Niski poziom mobilizacji, która ma charakter ceremonialny, charakteryzuje ją brak systematyczności i form organizacyjnych | Mobilizacja zorganizowana i regularna, realizowana przy pomocy tworzonych przez państwo organizacji |
| Poparcie społeczne
|
Poparcie dla reżimu ogólne i bezwarunkowe | Generalnie ludność jest apolityczna, co daje reżimowi możliwość zapewnienia sobie potrzebnej bazy społecznej | Baza społeczna reżimu politycznego jest bardzo wąska, a poparcie społeczne jest efektem wywołania poczucia „strachu” i stosowania mechanizmu „nagrody” oraz działalności grup paramilitarnych | Przy ogólnej apolityczności ludności reżim potrafi zachować stabilną bazę społeczną i poparcie ze strony znacznej części społeczeństwa, zarówno dzięki mobilizacji i polityzacji, jak i w wyniku efektywnej polityki socjalno-gospodarczej |
| Kontrola państwowa | Całkowita i totalna kontrola państwowa nad wszystkimi strefami aktywności życia społecznego | Mocna kontrola polityczna przy społecznej i gospodarczej autonomii społeczeństwa | Kontrola państwowa niestabilna, reżim nie jest w stanie kontrolować wszystkich stron życia politycznego i społecznego | Rozszerzona i stabilna kontrola państwowa zarówno w politycznej, jak i w innych sferach życia społecznego. W razie konieczności państwo może poszerzać lub zawężać sferę autonomii politycznej |
| Pluralizm polityczny i opozycja | Całkowity brak opozycji | Opozycja funkcjonuje w granicach formalnych, dopuszczalnych przez reżim | Reżim nie jest w stanie zdławić nastrojów protestu w społeczeństwie. Istnieje szeroki opór opozycyjny, w tym zbrojny | Opozycja istnieje w granicach określonych przez reżim, nie jest jednak w stanie zorganizować szerokiego protestu lub sprzeciwu społecznego, częściowo jest wykorzystywana przez władzę do organizowania kontroli nad społeczeństwem |
| Przywództwo polityczne | Totalitarnego przywódcy nie ograniczają żadne granice formalne | Przywódca działa w słabo określonych, lecz wystarczająco stabilnych granicach formalnych | Skrajnie spersonalizowane, nie ma racjonalnych lub legalnych mechanizmów jego powstrzymywania i kontroli, silne tradycje dynastyczne | Duża rola przywódcy w życiu społeczeństwa (jego aktywność oparta jest na aparacie biurokratyczno- administracyjnym) |
| Polityka socjalno-gospodarcza | Gospodarka planowa, redystrybucja dóbr przez państwo | Gospodarka rynkowa i konkurencyjna (przy słabym systemie zaopatrzenia społecznego) | Reżim egoistyczny gospodarczo, dąży wyłącznie do zaspokojenia interesów materialnych grupy rządzącej i jej zwolenników | Wykorzystanie mechanizmów gospodarki mieszanej, przy średnio stabilnych gwarancjach bezpieczeństwa socjalnego dla społeczeństwa |
Źródło: opracowanie własne.
Przez ostatnich 15 lat reżim A. Łukaszenki balansował na granicy pomiędzy byciem mocnym i supermocnym. W zależności od sytuacji politycznej na Białorusi państwo zmniejszało lub zwiększało ograniczenia autonomii politycznej społeczeństwa oraz poziom kontroli i represji wobec niego.
Jedną z podstawowych cech rządów A. Łukaszenki było również aktywne wykorzystanie elementów demokracji fasadowej, która polegała na tolerowaniu przez reżim funkcjonowania rozmaitych organizacji opozycyjnych i pozarządowych oraz aprobowaniu ich aktywnego udziału w wyborach lokalnych i ogólnokrajowych (parlamentarnych i prezydenckich). Władza nie likwidowała więc istniejących autonomicznych społecznych sieci komunikacyjnych czy kulturowo-religijnych. W pewnej mierze były one wykorzystywane dla legitymizacji władzy A. Łukaszenki i zachowania lub mobilizacji w miarę stabilnego poparcia społecznego.
Państwo wybudowało także cały aparat instytucjonalny, który miał zapewnić wewnętrzną konsolidację i efektywność systemu politycznego oraz stałą gotowość do eliminacji zagrożeń wewnętrznych. W trakcie wyborów prezydenckich w 2006 r. i 2010 r. pojawiały się pewne ryzyka i wyzwania, ale nie doprowadzało to do destabilizacji i dezintegracji aparatu państwowego i jego instytucji.
Bez względu na wykorzystywanie pewnych skrajnych form kontroli, na szeroką skalę istniała wolność w sferze prywatnej. Jednostka zachowywała więc autonomię w życiu osobistym a jej interesy i dążenia (z wyjątkiem tych politycznych lub w jakiś sposób związanych z polityką), nie były przez państwo ograniczane. Życie prywatne człowieka nie było również podporządkowane celom i interesom państwa, tak jak miało to miejsce w ustroju totalitarnym. Neoautorytaryzm białoruski był więc w pewnym stopniu reżimem zmodernizowanym, otwartym na Zachód (zwłaszcza po wydarzeniach na Ukrainie w 2014 r.) i próbującym nawet spekulować na tradycjach i symbolach narodowych.
Sytuacja zmieniła się diametralnie w trakcie i po zakończeniu kampanii wyborczej w 2020 roku. Utrata legitymizacji i szerokiego wsparcia ze strony obywateli, a co za tym idzie aktywna demonstracja sprzeciwu, nie tylko osłabiły pozycję przywódcy autorytarnego, ale doprowadziły również do częściowej dekonsolidacji systemu politycznego.
W pewnym stopniu odbiło się to w okresie narastającego kryzysu na funkcjonowaniu aparatu biurokratycznego i innych instytucji państwowych. Faktycznie A. Łukaszenko stanął przed realnym zagrożeniem utraty władzy, jednak pewne okoliczności polityczne i geopolityczne (wsparcie ze strony Moskwy, zachowanie całości/integralności infrastruktury władzy, pacyfizm protestujących- brak przywództwa rewolucyjnego, lojalność struktur siłowych i większości biurokracji) uratowały reżim od upadku.
Ten kryzys polityczny całkowicie jednak zmienił charakter reżimu autorytarnego i ujawnił poważne luki w kontroli politycznej oraz ideologicznej a także funkcjonowaniu pionu administracyjnego. W rezultacie, przez 1,5 roku zrestrukturyzowano instytucję państwowe i społeczne, doprowadzając je do skrajnego upolitycznienia. Reżim ewoluował więc w stronę maksymalnie zmobilizowanego autorytaryzmu, który można zdefiniować również jako reżim (neo)totalitarny.
