Od 24 lutego 2022 roku prawie wszystkie z 20 najpopularniejszych toksycznych forów publicznych w białoruskim segmencie rosyjskiego portalu społecznościowego Odnoklassniki były wykorzystywane do rozpowszechniania rosyjskiej propagandy wojennej. Na tle aktywnej promocji prorosyjskich narracji w tych środowiskach, zdaniem grupy monitorującej iSANS, wyróżnia się nieumiejętność formułowania własnego przekazu przez zwolenników Łukaszenki. Owo rozpuszczenie się opowieści władz białoruskich w rosyjskiej propagandzie militarnej, w połączeniu z synchronizacją mediów łukaszenkowskich, kształtuje obraz Białorusi nie jako niezależnego i suwerennego kraju, ale jako integralnej części Federacji Rosyjskiej.
Do lutego 2022 r. profile prołukaszenkowskie (oznaczające się hasztagiem #Ябатькa) widziały przyszłość polityczną Białorusi w zachowaniu istniejącego reżimu i wzywały do odwetu na ideologicznych przeciwnikach wewnątrz kraju.
Jednak w ostatnim półroczu treści publikowane na tych profilach nie da się odróżnić od tych, które można znaleźć na forach dowolnego regionu Rosji. Dla administratorów toksycznych białoruskich forów i grup Białorusini stali się „Rosjanami o narodowości białoruskiej”.
Użytkownicy portalu Odnoklassniki w Białorusi
Aby pojąć zakres wpływu 20 najbardziej toksycznych forów zbadanych przez grupę monitorującą iSANS, przyjrzyjmy się najpierw danym opisującym odbiorców internetu w Białorusi. Według wspólnego badania DataReportal, We Are Social i Kepios, w 2021 roku ponad 85% Białorusinów korzystało z Internetu. Zgodnie z tymi analizami w ubiegłym roku, po raz pierwszy w historii zmniejszyła się liczba białoruskich internautów (o 0,09%) do poziomu nieco ponad 8 mln osób. Jednocześnie w 2021 roku liczba aktywnych użytkowników sieci społecznościowych wzrosła o 11,5% i wyniosła 4,3 mln osób – czyli ponad połowę wszystkich użytkowników Internetu na Białorusi.
Według Gemius Prism w styczniu 2021 roku Odnoklassniki (ok.ru) były 14. najczęściej odwiedzaną stroną w Białorusi na urządzeniach stacjonarnych, kreując 57 proc. ruchu ogólnokrajowego (z rankingu stworzonego w wyniku badania wykluczono strony porno).
Warto zauważyć, że mniej więcej taka sama liczba użytkowników uzyskuje dostęp do Odnoklassników z urządzeń mobilnych i komputera stacjonarnego. Według #DB3 („Badanie korzystania z sieci społecznościowych i komunikatorów na Białorusi”) liczba internautów korzystających z tego portalu w Białorusi w ciągu ostatnich trzech lat systematycznie spada, z 43 proc. wszystkich użytkowników Internetu w sierpniu 2019 r. do 32,5 proc. w styczniu 2021 r.
Pomimo przedłużającego się spadku liczby aktywnych użytkowników Odnoklassniki zachowały swoją pozycję wśród 10 najpopularniejszych stron internetowych na Białorusi w pierwszym kwartale 2022 roku. Portal zajmował w zależności od metodologii szóste (badanie Similarweb) lub ósme miejsce (badanie Alexa) w rankingu krajowym. Ponadto Odnoklassniki zajęły siódme miejsce na liście najpopularniejszych zapytań w wyszukiwarce Google w Białorusi do końca 2021 roku.
Wśród sieci społecznościowych, z których najchętniej korzystają użytkownicy komputerów stacjonarnych Odnoklassniki zajmują w Białorusi drugie miejsce po Vkontakte. Gdy uwzględnimy ruch wykorzystujący urządzenia mobilne i aplikacje, to ustępuje on również Instagramowi i TikTokowi.
Można też zaobserwować wysoki poziom krzyżowych odwiedzin między użytkownikami portalu Odnoklassniki a najpopularniejszą w Białorusi siecią społecznościową, rosyjskim projektem Vkontakte (59,21 proc.). Od połowy 2021 roku obie sieci społecznościowe są częścią „ekosystemu VK” (zaktualizowana wersja stworzonego w 2020 roku „ekosystemu mail.ru”), który obejmuje około 40 serwisów w ramach rosyjskiego holdingu mail.ru. Po tym, jak rosyjskie służby bezpieczeństwa zmusiły twórcę Vkontakte Pawła Durowa do rezygnacji z udziałów w firmie, sieć (a także jej spółka macierzysta mail.ru) współpracuje z FSB i dzieli się informacjami o swoich użytkownikach, co stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa obywateli Białorusi.
Mimo tak poważnego ryzyka dla użytkowników Odnoklassniki zachowują na Białorusi znaczącą pozycję.
Według wewnętrznych badań serwisu ok.ru do końca 2021 roku oglądalność portalu w Białorusi osiągnęła 2,4 mln osób. Zewnętrzne szacunki popularności serwisu są bardziej powściągliwe. Według Prism Gemius jeszcze w styczniu 2021 roku popularność Odnoklassniki na Białorusi była prawie dwukrotnie większa niż ok.ru, wynosiła tylko około 1,4 mln realnych użytkowników.
Głównym odbiorcą ok.ru są osoby powyżej 35 roku życia. Odnoklassniki zaś są postrzegane jako miejsce spotkań ludzi starszych, mniej wykształconych, prowincjuszy, „miejskiego proletariatu” i ludzi o „radzieckiej”, konserwatywnej mentalności.
Monitoring 20 najbardziej toksycznych forów internetowych w Białorusi
W lipcu 2022 roku zespół iSANS przebadał 20 najpopularniejszych toksycznych podstron, które są (jakoby) administrowane z Białorusi lub publikują treści zorientowane na odbiorców w tym kraju. Podczas monitoringu nie przyglądano się forom, które bezpośrednio są powiązane ze strukturami oficjalnymi lub mediami państwowymi z Rosji i Białorusi ani prorosyjskimi grupami wpływu nastawionymi na użytkowników z Ukrainy (co jednak nie wyklucza obecności abonentów i czytelników z Białorusi w tych ostatnich). Łączna liczba subskrybentów badanych przez nas 20 najbardziej toksycznych forów w sieci społecznościowej Odnoklassniki wynosi około 200 000 osób.
Wskutek rosyjskiej inwazji na Ukrainę łączna liczba abonentów i czytelników toksycznych forów w Odnoklassnikach zwiększyła się. Wynika to przede wszystkim z trującej natury wojennej kampanii propagandowej rozpętanej zarówno przez rosyjskie media państwowe, jak i kontrolowane przez Łukaszenkę media białoruskie. Tak więc wśród odbiorców toksycznych treści na Odnoklassnikach prawdopodobnie znajdują się też grupy internetowych odbiorców rosyjskich mediów, czy ich kanałów w Białorusi i Ukrainie, a także rosyjskie i prorosyjskie trujące kanały na komunikatorach i grupy w mediach społecznościowych, promujące idee „rosyjskiego świata” zarówno z terytorium Białorusi (przede wszystkim społeczności kontrolowanych przez Łukaszenkę mediów i zbrojnych grup znanych jako „siłowicy”), jak i z innych państw (Armenia, Kazachstan, kraje bałtyckie itp.).
Grupa monitorująca iSANS po raz pierwszy zbadała toksyczne profile zorientowane na białoruskich odbiorców w sieci społecznościowej Odnoklassniki jesienią 2021 roku. Od tego czasu łączny przyrost abonentów toksycznych grup znajdujących się na naszej liście top 20 wyniósł niecałe 30 tys. osób (co odpowiada wzrostowi o ok. 15-17 proc. w skali roku). Taki wzrost liczby odbiorców, przy uwzględnieniu niskiej bazy porównawczej 2021 (170 tys. abonentów, czyli mniej niż dwa procent internautów na Białorusi) uważamy za bardzo nieistotny. Zwłaszcza biorąc pod uwagę agresywną kampanię propagandową, którą miński reżim prowadzi od jesieni 2020 roku oraz uwzględniając prowadzenie przez Moskwę i Mińsk skoordynowanej wojskowej kampanii propagandowej od lutego 2022 roku.
Pięć z dwudziestu największych toksycznych forów w badanym przez nas białoruskim segmencie Odnoklassniki powstało w ciągu sześciu miesięcy od „wydarzeń sierpniowych” 2020 roku (poprzedni wysyp toksycznych forów na portalu Odnoklassniki przypadł na rok 2017).
Trzy z tych pięciu grup zarejestrowały się w pierwszym tygodniu protestów w sierpniu 2020 roku. W ten sposób służby bezpieczeństwa i zwolennicy reżimu odpowiedzieli na największe protesty w historii Białorusi. Co ważne, tylko jednej z tych pięciu grup, które powstały po „wydarzeniach sierpniowych”, udało się w ciągu ostatnich dwóch lat przekroczyć granicę 10 tys. subskrybentów. Jednocześnie żadna z powstałych na Białorusi w latach 2021 i 2022 grupa internetowych zwolenników Federacji Rosyjskiej czy reżimu Łukaszenki nie potrafiła przekroczyć progu 1000 subskrybentów.
Wśród prawdopodobnych przyczyn tego zjawiska trzeba wymienić następujące elementy:
- osiągnięto limit odbiorców (co odzwierciedla niska dynamika wzrostu istniejących grup i forów);
- brak sił, umiejętności i zasobów (zarówno finansowych, jak i ludzkich) do administrowania nowymi projektami;
- niechęć prorosyjskich aktywistów do angażowania się w projekty medialne w Białorusi w warunkach ciągłych represji politycznych;
- odmowa wykorzystania Odnoklassników jako skutecznej platformy dystrybucji treści.
Należy pamiętać, że Odnoklassniki, podobnie jak wszystkie inne sieci społeczne udostępniane na Białorusi, generalnie odzwierciedlają aktualne nastroje społeczne. Odzwierciedlają także niski poziom poparcia społecznego dla reżimu Łukaszenki, który sprawuje władzę w kraju wyłącznie za pośrednictwem lojalnych grup zbrojnych. Zwraca też uwagę brak znaczącego wzrostu jawnie prorosyjskiej publicystyki białoruskiej. Dodatkowym wyjaśnieniem słabego zainteresowania białoruskiej publiczności takimi forami może być fakt, że osoby o poglądach prorosyjskich prawdopodobnie dołączają do grup i społeczności rosyjskich niż miejscowych (co nie stoi w sprzeczności z konstatacją, że prorosyjska publiczność w Białorusi jest niewielka).
W trakcie monitoringu odnotowaliśmy znaczną aktywność rosyjskiej skrajnie prawicowej organizacji Ruch Wyzwolenia Narodowego (NLM) w białoruskim segmencie Odnoklassników. W ciągu ostatnich dwóch latach aż połowa największych toksycznych społeczności została wykorzystana do promowania narracji ruchu NLM w Białorusi. Ruch ten odegrał główną rolę w podsycaniu konfliktu zbrojnego w Donbasie w przededniu 2014 roku.
Spośród innych prorosyjskich organizacji tego typu w białoruskim segmencie Odnoklassników jedynie ruch Porozumienie Obywatelskie reprezentuje duże środowisko, wśród którego aktywnych członków znajdują się działacze bezpośrednio związani z wrogimi strukturami wpływów rosyjskich w Białorusi. Jednak na ich profilu „Polityka Białorusi” od maja 2022 roku przestały pojawiać się nowe publikacje.
Format i ideologia
Toksyczne fora z Białorusi można umownie (ze względu na częste powtarzanie się treści) podzielić na dwa główne typy.
Do grup typu pierwszego należą te, które przede wszystkim rozpowszechniają prorosyjską propagandę i dezinformację (propaganda wojskowa, poparcie dla ludobójstwa Ukraińców, szowinizm wielkomocarstwowy, propaganda zwycięstwa, „sowiecki konserwatyzm”, euroazjatyzm, radykalizm prawosławny, rosyjski „słowiański” mesjanizm, ideologia „rosyjskiego świata” i teologia spiskowa). Do społeczności drugiego typu należą środowiska, które oprócz czysto prorosyjskiej dezinformacji, jako jeden z priorytetów promują agresywną ideologię reżimu Łukaszenki, którego zwolennicy posługują się hasztagiem #Ябатька.
Przed 24 lutego w 2022 r. treść stron reklamowych drugiej grupy zawierała zazwyczaj kult osobowości Łukaszenki i przemoc policji, ideologię parafaszystowską. Publikowano także treści celowo dyskredytujące i nękające ruch narodowy i jego członków, a także upokarzające filmy z bezprawnie uwięzionymi krytykami reżimu Łukaszenki. Przed 24 lutego 2022 r. na forach tych domagano się także wprowadzenia w Białorusi autorytarnej lub totalitarnej dyktatury, propagowano idee „zachodnio-rusizmu”, euroazjatyzmu, antysemityzmu, próbowano rehabilitować i promować kult Stalina oraz ideologię „rosyjskiego świata”. Często publikacje na tych portalach promowały lokalną, białoruską wersję rosyjskiego „tryumfalizmu”, „sowieckiego konserwatyzmu”, wzywały do dyskryminacji mniejszości, propagowały różnego rodzaju teorie spiskowe.
Zawartość 80 procent popularnych toksycznych profili w białoruskim segmencie Odnoklassniki zmieniła się po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku. Według grupy monitorującej iSANS 4/5 toksycznych społeczności działających na Odnoklassnikach dla białoruskich odbiorców skupiało się niemal w całości na retransmisji przekazów rosyjskiej propagandy wojskowej oraz popularyzacji idei ludobójstwa Ukraińców i zniszczenia Ukrainy jako państwa. Treść tych społeczności stała się praktycznie nie do odróżnienia od ich rosyjskich odpowiedników. Efekt pompowania propagandy wojskowej wzrósł także dzięki synchronizacji narracji mediów rosyjskich i tych kontrolowanych przez Łukaszenkę (w odniesieniu do tych ostatnich nadal powszechnie używa się określenia „białoruskie media państwowe”, co nie odpowiada dzisiejszym realiom).
Do 24 lutego 2022 roku osobliwością białoruskich społeczności toksycznych było to, że ideologia i matryca wartości społeczności spod znaku „#Ябатька” była zwykle wywodzona z rosyjskiej.
Po rozpoczęciu pełnowymiarowej inwazji na Ukrainę nawet sposób, w jaki opisywano białoruskie siły demokratyczne i wewnętrzną sytuację polityczną w Białorusi, zaczął przypomnieć rosyjski punkt widzenia i kreowany był przy użyciu rosyjskiego słownictwa (np. kampanię represji politycznych w Białorusi zaczęto nazywać „denazyfikacją” przez analogię do jednego z deklarowanych przez Putina celów rosyjskiej inwazji na Ukrainę). Środowiska zwolenników Łukaszenki mają tendencję do postrzegania Białorusi jako „części ZSRR” i państwa drugorzędnego – a więc nie niepodległego – w stosunku do Rosji, która w najlepszym wypadku wykonuje zadanie wymazania wszystkiego, co białoruskie z terytorium RB, w celu dalszego włączenia Białorusi do Federacji Rosyjskiej. Rzadkim (i nieco paradoksalnym) wyjątkiem są publikacje, które są bezpośrednio związane z Łukaszenką. Podkreślają rolę byłego prezydenta jako twórcy niezależnego, niepodległego i silnego państwa. Prawdopodobnie w ten sposób administratorzy tych forów chronią się przed odpowiedzialnością w obliczu masowych represji politycznych.
Fora zwolenników Łukaszenki od początku były generalnie wtórne wobec środowisk czysto „prorosyjskich”. Przed 24 lutego 2022 r. stanowiły one około 1/3 ogólnej liczby największych toksycznych forów w białoruskim segmencie Odnoklassniki. Po tej dacie prawie wszystkie popularne w Białorusi toksyczne grupy skupiły się całkowicie na programie rosyjskim i stały się bardziej podobne do tradycyjnych „wspólnot regionów” w ramach Federacji Rosyjskiej niż grup przedstawicieli niezależnego i suwerennego państwa. W ciągu ostatniego półrocza aż 90 procent z 20 czołowych profili zlikwidowały wszelkie przejawy białoruskiej kultury narodowej i zastąpiło ją radziecką „kulturą miejskiej wioski” lub czysto rosyjską kulturą, która całkowicie wyklucza białoruskie cechy kulturowe, artefakty i dziedzictwo niematerialne („Białorusini to Rosjanie narodowości białoruskiej”). Jednocześnie wśród prorosyjskich forów szczególnie aktywne są te związane z rosyjskim ruchem radykalnym NLM, który opowiada się za bezwarunkowym przyłączeniem Białorusi do Rosji.
Prorosyjskie i związane z Łukaszenką toksyczne społeczności na portalu społecznościowym Odnoklassniki w ciągu ostatnich dwóch lat nie wykazały znaczącego wzrostu liczbowego. Jednak przystąpienie reżimu Łukaszenki 24 lutego 2022 roku do wojny z Ukrainą po stronie Federacji Rosyjskiej całkowicie zmieniło treść najpopularniejszych toksycznych profili, które nie tylko pozostają zagrożeniem dla bezpieczeństwa narodowego Republiki Białorusi, ale także zajmują bardziej radykalne prorosyjskie stanowiska.
Autor: iSANS
Zdjęcie: iSANS – Unsplash / camilo jimenez
