Napięcia na granicy mają wpływ na szereg czynników gospodarczych. Dotykają wymiany handlowej między dwoma graniczącymi państwami. Wpływają na tranzyt towarów przez terytoria tych krajów. Mogą zmienić sytuację gospodarczą regionów nadgranicznych.
W poniższym tekście przyjrzymy się krótkoterminowym skutkom gospodarczym kryzysu na białoruskiej granicy oraz jego możliwemu długoterminowemu wpływowi na gospodarki zaangażowanych krajów.
Bezpośredni wpływ
Najwcześniej z krajów zaangażowanych w problem migracyjny na granicy z Białorusią stan sytuacji nadzwyczajny wprowadziła Litwa- 3 lipca br. Ta kategoria zbliżona jest do polskiego stanu klęski żywiołowej– nie skutkował on więc znaczącymi ograniczeniami w funkcjonowaniu regionów przygranicznych. Dnia 10 listopada wprowadzono stan wyjątkowy, który zaostrza przepisy na obszarze do 5 km od granicy państwowej.
Nie dotykają one jednak bezpośrednio działalności gospodarczej. Wzmacniają one jedynie uprawnienia struktur siłowych.
Niestety brak obecnie aktualnych danych statystycznych na temat bieżącej sytuacji litewskich regionów przygranicznych. Najnowsze dane pochodzą z 2019 roku, nie uwzględniają więc nawet wpływu pandemii COVID-19[1]. Informacje medialne nie sugerują jednak, żeby doszło do zasadniczego pogorszenia sytuacji gospodarczej w litewskich regionach, graniczących z Białorusią.
Łotwa wprowadziła stan nadzwyczajny jako druga, 11 sierpnia. Został on następnie przedłużony do 19 października. Obejmuje on trzy regiony oraz przygraniczne miasto Daugavpils. Także w wypadku łotewskich regulacji stan nadzwyczajny nie ma bezpośredniego wpływu na sytuację gospodarczą. Wzmacnia on przede wszystkim uprawnienia struktur siłowych, w tym np. pozwala na ignorowanie wniosków o status uchodźcy. Znów, jak w wypadku Litwy, brak statystycznych danych, które pozwalałyby ocenić sytuację w regionach przygranicznych. Doniesienia prasowe nie sugerują jednak, by doszło do zasadniczej zmiany warunków społeczno- ekonomicznych na tym obszarze.
Polska wprowadziła stan wyjątkowy w pasie przygranicznym 2 września. Objął on 115 miejscowości w województwie podlaskim oraz 68 miejscowości w województwie lubelskim, wzdłuż całej granicy polsko- białoruskiej. Jedyna grupa przedsiębiorców, której bezpośrednio dotyczą przepisy o stanie wyjątkowym to osoby działające w branży artystycznej i rozrywkowej– stan wyjątkowy zawiesza prawo do przeprowadzania imprez masowych oraz artystycznych i rozrywkowych nawet niemających charakteru masowego. Jednak terytorium stanu obejmuje głównie wsie i małe miejscowości, w których tego typu działalność nie jest dominująca.
Ogółem wg stanu na wrzesień 2021 roku w tym sektorze zatrudnionych jest 2,2 tys. osób na 119,8 tys. osób ogółem zatrudnionych w województwie podlaskim. W statystykach zatrudnienia dla województwa lubelskiego taka kategoria w ogóle nie występuje. Należy jednak zwrócić uwagę, że objęte stanem wyjątkowym powiaty obu województw, charakteryzują się wysokim poziomem bezrobocia: 8-10%, przy przeciętnym 7,2% w skali województwa. Utrzymujące się negatywne oceny biznesu, co do bieżącej koniunktury w omawianych regionach, należy raczej wiązać– na tym etapie– ze skutkami pandemii COVID -19[2]. Obecnie dostępne są dane na temat sytuacji gospodarczej, obejmujące okres do września br., brak więc danych, które pozwalałaby ocenić w szerszej perspektywie ewentualny wpływ zarówno sytuacji na granicy, jak i funkcjonującego stanu wyjątkowego.
W białoruskich regionach graniczących z Łotwą, Litwą i Polską nie wprowadzono specjalnych obostrzeń. Trzeba podkreślić, że przygraniczne regiony Białorusi podlegają znacznie ostrzejszej kontroli, niż regiony przygraniczne krajów UE graniczących z Białorusią, więc zmiany, które na Litwie, Łotwie czy Polsce wprowadzały regulacje dotyczące stanów wyjątkowych/nadzwyczajnych, w Białorusi są normą.
Dane gospodarcze, dotyczące sytuacji w regionach białoruskich, dostępne są obecnie za okres styczeń- październik 2021 roku. Nie wskazują one na szczególne pogorszenie sytuacji gospodarczej w regionach kryzysowych. Pogorszenie sytuacji w produkcji rolnej czy spadek inwestycji wewnętrznych obserwowane są w perspektywie całego kraju. Pozostałe wskaźniki potwierdzają widoczną, również w skali całego kraju, stagnację gospodarczą[3].
Jak widać powyżej, dostępne obecnie dane nie pokazują istotnego wpływu gospodarczego na żaden z krajów objętych obecnym kryzysem granicznym. Pośrednio, w przyszłości, wpływ na funkcjonowanie gospodarcze regionów mogą mieć czynniki związane ze wzmożoną obecnością służb mundurowych: wzmożone kontrole, ograniczenia w ruchu, itp. W wypadku Polski dodatkowym czynnikiem negatywnym może być pogorszenie ogólnego poczucia bezpieczeństwa, związane z agresywną działalnością bojówek ekstremalnej prawicy (pobicie ratowników medycznych) oraz niskim profesjonalizmem funkcjonariuszy Straży Granicznej (nielegalne, brutalne zatrzymanie dziennikarzy), czy żołnierzy Wojsk Obrony Terytorialnej (pobicie aktywisty Grupy Granica).
Potencjalny wpływ długoterminowy
Jak widać z powyższego przeglądu, trwający przez pięć miesięcy kryzys graniczny nie doprowadził do zasadniczego pogorszenia sytuacji gospodarczej w regionach przygranicznych. Nie doszło także do długotrwałych blokad przejść granicznych. Protest na przejściu granicznym w Bruzgach, mający miejsce 16 listopada, trwał jedynie kilka godzin. Zdjęcia z wizyty Alaksandra Grigoriewicza w centrum logistycznym w Bruzgach sugeruje, że migranci zostali tam zabrani jedynie na czas jego wizyty– nie rozmieszczono tam żadnego obozowiska. Sytuacja może jednak ulec zasadniczej zmianie, jeśli dojdzie do długotrwałej blokady przejść granicznych– niezależnie od tego, czy będą to retorsje UE wobec działań władz białoruskich, czy skutek działania władz w Mińsku.
Zakupy detaliczne
W związku z utrzymywaniem się wysokich cen produktów detalicznych na Białorusi, od lat dużą popularnością wśród obywateli białoruskich cieszą się wyjazdy zakupowe do Polski i Litwy.
Początkowo były to przede wszystkim zakupy spożywcze, od pewnego czasu dominują zakupy elektroniki czy towarów budowlanych. Według danych GUS obcokrajowcy, którzy przekroczyli granicę polsko- białoruską w 2020 roku, wydali w Polsce 840 mln PLN. To znaczący spadek w porównaniu z rokiem poprzednim, kiedy kwota ta wyniosła 2,3 mld PLN. Przeciętnie, rocznie granicę lądową z Białorusią przekracza 7,5 mln cudzoziemców (naturalnie oznacza to, że niektórzy czynią to wielokrotnie), w przytłaczającej części są to Białorusini.
Obcokrajowcy przyjeżdżający do Polski udają się głównie na zakupy, których dokonują w przygranicznych centrach handlowych. Większość z nich nastawionych jest niemal wyłączenie na klientów zza wschodniej granicy. Proceder ten trwa od dłuższego czasu i jest stymulowany różnicami w cenach detalicznych, wypadającymi na korzyść polskich sklepów. W celu jego ułatwienia istnieją nawet specjalny typ wiz tzw. zakupowych, wydawanych przez konsulaty RP.
| Tablica 1. Zakupy detaliczne Białorusinów w Polsce | ||||||||
| 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | |||
| Granica zewnętrzna UE, mln os. | 28,7 | 29,7 | 31,5 | 29,8 | 30,0 | 10,5 | ||
| Białoruś, mln os. | 7,0 | 7,1 | 8,3 | 7,9 | 7,8 | 2,6 | ||
| Białoruś, proc. | 24% | 24% | 26% | 27% | 26% | 25% | ||
| Granica zewnętrzna UE, mln PLN | 9 620,4 | 9 961,3 | 10 726,5 | 10 464,9 | 10 667,0 | 3 623,6 | ||
| Białoruś, mln PLN | 2 555,2 | 2 328,8 | 2 458,7 | 2 431,7 | 2 367,5 | 840,2 | ||
| Białoruś, proc. | 27% | 23% | 23% | 23% | 22% | 23% | ||
| Źródło: Główny Urząd Statystyczny | ||||||||
By zrozumieć skalę tego zjawiska trzeba zauważyć, że w okresie normalnego ruchu osobowego (tj. przed 2020 rokiem), poziom wydatków obcokrajowców przybywających z Białorusi wynosił ok 2,4 mld PLN. To równowartość 1/3 wartości polskiego eksportu do Białorusi. Z punktu widzenia białoruskiej strony, sprawa granicy wygląda zdecydowanie inaczej, mimo np. pomysłów wykorzystania zakazu handlu w niedzielę przez białoruskich przedsiębiorców (budowa centrum handlowego w Grodnie). Polacy przekraczający granicę lądową z Białorusią wydają przeciętnie 85 mln PLN rocznie, co stanowi równowartość 2% białoruskiego eksportu do Polski. Ponadto, władze białoruskie, ze względu na straty dla budżetu krajowego, oczywiście nie są zainteresowane wspieraniem „wyjazdów zakupowych”. Długo jednak przymykały na to oko, ze względu na ich znaczenie dla społeczeństwa. Jednak ewentualne zamknięcie granicy byłoby dla nich dobrym pretekstem do zrzucenia odpowiedzialności na kraje UE.
Zakupy detaliczne Białorusinów mają także istotne znaczenie na Litwie. Brak tak szczegółowych danych, jak w wypadku Polski, ale według analiz litewskich w 2019 roku Białorusini wydali na Litwie ponad 130 mln EUR, co stanowi 14% całości wydatków turystów[4].
Również Łotwa jest celem wyjazdów zakupowych Białorusinów, choć liczba przyjazdów z tego kraju do Łotwy nie jest porównywalna z przyjazdami z Litwy czy Estonii. W 2019 roku z Białorusi przyjechało 39 tys. osób (na 2,8 mln wszystkich odwiedzających),dla porównania w 2020 roku było to 8,9 tys. osób (na 1,5 mln wszystkich odwiedzających)[5].
Obniżenie wydatków zakupowych Białorusinów w 2020 roku związane jest z dwoma czynnikami: wprowadzeniem przez reżim białoruski ograniczeń wyjazdowych (raz na sześć miesięcy, z wyjątkiem osób pracujących lub uczących się za granicą) oraz restrykcjami wynikającymi z pandemii COVID-19.
Tranzyt towarów
Tranzyt kolejowy przez polsko- białoruską granicę jest kluczowy dla handlu Chin, Kazachstanu czy Rosji z UE. Przez kolejowe przejście Małaszewicze- Brześć przechodzi większość pociągów towarowych na tej trasie. Ponad połowa tranzytu kolejowego realizowanego przez koleje białoruskie w 2020 roku, było tranzytem między Chinami i UE.
| Tablica 2. Międzynarodowy transport dóbr, mln t- km | ||||||
| 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | |
| Białoruś- kolej | b.d. | b.d. | b.d. | b.d. | 37148 | 31533 |
| Białoruś- drogowy | b.d. | b.d. | b.d. | b.d. | 21283 | 7222 |
| Litwa- kolej | 10537 | 10147 | 11641 | 13188 | 12347 | 12047 |
| Litwa- drogowy | 23572 | 28004 | 35915 | 11538 | 49562 | 5297 |
| Łotwa- kolej | 18433 | 15482 | 14608 | 17523 | b.d. | 7502 |
| Łotwa- drogowy | 11864 | 11420 | 11732 | 11538 | 11615 | 9989 |
| Polska- kolej | 14277 | 15211 | 16291 | 17648 | 16055 | 15285 |
| Polska- drogowy | b.d. | b.d. | b.d. | b.d. | 5017 | 6156 |
| Źródło: Międzynarodowe Forum Transportu, Główny Urząd Statystyczny | ||||||
Na obecnym etapie nie obserwujemy zmniejszenia się tranzytu towarów przez polsko- białoruskie przejścia graniczne. Pewną zmianę można natomiast zaobserwować na granicy Białorusi z Litwą. Nie wydaje się jednak, żeby była ona skutkiem obecnego konfliktu granicznego. W związku ze stanowiskiem Wilna wobec białoruskich opresji w stosunku do społeczeństwa obywatelskiego, a także pod presją rosyjską, Mińsk zaczął ograniczać tranzyt swych produktów przez porty litewskie. W sierpniu 2021 roku koleje litewskie donosiły o możliwych znacznych stratach związanych ze spadkiem tranzytu z Białorusi. Był to jednak efekt wprowadzonych przez UE w związku z represjami politycznymi sankcji, które doprowadzą w grudniu, kiedy wejdą w życie, do zatrzymania tranzytu białoruskich produktów potasowych. Według prezesa Litewskich Kolei Mantasa Bartuška, ta zmiana oznaczać będzie spadek rocznych dochodów LK o 60 mln EUR. Litewskie Koleje już od jakiegoś czasu nie transportowały innych ważnych produktów białoruskich– produktów ropopochodnych i nawozów produkowanych przez Grodno Azot[6].
Przed wprowadzeniem przez władze białoruskie ograniczeń, usługi transportowe stanowiły większość litewskiego eksportu usług do Białorusi.
Według danych za 2019 rok, ok. 75% ładunków rozładowanych w Litwie zostało załadowanych na Białorusi. W porcie kłajpedzkim ok. 1/3 ładunków przypada na ładunki przychodzące z Białorusi[7].
Także tranzyt towarów koleją przez Łotwę notuje w ostatnim czasie spadek. Według danych za styczeń- sierpień 2020 roku przewozy tranzytowe przez Łotwę spadły o 52,9% do 11 mln t, co z kolei doprowadziło do spadku ilości towarów przeładowanych w łotewskich portach[8]. Tutaj główną przyczyną jest ograniczanie przez rosyjskich przewoźników tranzytu do portów nie- rosyjskich i związane z tym umacnianie się pozycji Ust-Ługi w regionie Bałtyku.
Drugim czynnikiem, jak w wypadku Litwy, jest także ograniczenie tranzytu białoruskich towarów. Tyczy się to przede wszystkim portu w Ventspils, w którym w 2020 roku 25% przeładowywanych towarów pochodziło z Białorusi[9].
Firmy transportowe prowadzą już analizy możliwych alternatywnych tras tranzytu towarów Chin z pominięciem Białorusi. Wskazuje się przede wszystkim na trasy biegnące do rosyjskich portów, z których towary mogłyby być dalej transportowane do Europy. Analitycy podkreślają jednak, że najczęściej dyskutowana trasa– przez Kaliningrad– ma ograniczone możliwości przepustowe.
W ramach wspomnianej polityki osłabiania nierosyjskich przewoźników drogowych, Rosja długo dążyła do przeniesienia części tranzytu samochodowego na trasy biegnące przez państwa bałtyckie (w szczególności w celu osłabienia pozycji polskich przewoźników). Dane z tablicy nr 2 potwierdzają istotny udział transportu drogowego przez państwa bałtyckie.
W sierpniu 2021 roku pojawiły się informacje o problemach z tranzytem towarów do/z Kaliningradu przez Litwę. Jest to jednak spowodowane utrudnieniami technicznymi, wprowadzonym przez władze białoruskie w związku z napięciem białorusko- litewskim, nie ma bezpośredniego związku z sytuacją na granicy.
Tranzyt surowców energetycznych
Niemniej istotny jest tranzyt surowców energetycznych przez Białoruś. Tutaj granica polsko- białoruska jest kluczowym punktem. Kierunek polski tranzytu gazu jest tańszy, niż inne kierunki lądowego tranzytu– według rosyjskich analityków tranzyt gazu przez Białoruś kosztuje przez Białoruś 7 USD/1000 m3, zaś przez Ukrainę ok. 45 USD.
Gaz przepompowywany jest przez Polskę transnarodowym gazociągiem Jamał- Europa, którego roczna przepustowość wynosi 32,9 mld m3. Paliwo jest przesyłane rurociągiem do Polski, a następnie do Niemiec. Białoruski odcinek rurociągu obsługiwany jest przez Gazprom Transgaz Białoruś, spółkę zależną będącą w całości własnością Gazpromu. Poprzez białoruski system przesyłu gazu, który jest również obsługiwany przez Gazprom Transgaz Białoruś, rosyjski gaz jest transportowany na Litwę i dalej do obwodu kaliningradzkiego, a także na Ukrainę.
Porozumienie dotyczące tranzytu gazu, zawarte w grudniu 2020 roku (a więc przed kryzysem granicznym), przewiduje redukcję tranzytu przez Białoruś. Szczególnie widoczne to jest w IV kwartale– tranzyt ma spaść z 8,8 mld m3 do 1,9 mld m3 [10].
| Tabela 3. Tranzyt rosyjskiego gazu przez Białoruś | ||||||
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021* | |
| Tranzyt gazu (mld m3) | 41.69 | 42.16 | 42.26 | 40.51 | 37.22 | 29.574 |
| *Plan | ||||||
| Źródło: Gazprom in figures 2016-2020. | ||||||
Strategicznie rzecz biorąc, ewidentną przyczyną tego jest planowane uruchomienie Nord Stream 2, a więc redukcja tranzytu przez regiony przez Moskwę postrzegane jako niestabilne (Białoruś), czy nieprzyjazne (Ukraina, Polska) i realizacja celu wspólnego zarządzania z DE dystrybucją gazu w Europie. Może jednak to także być element nacisku na A. Łukaszenkę w celu urealnienia rosyjskiego wsparcia i być może realizacji niektórych elementów formalizujących kontrolę Moskwy nad Białorusią. Warto także zwrócić uwagę na to, że kontrakt przedłużono do końca 2021 roku (oryginalny kontrakt, podpisany w grudniu 2014 roku przedłużano w okresach trzyletnich– do 2017 i do 2020 roku). Według danych Gazpromu, wartość tranzytu przez Białoruś w 2021 roku wyniesie 285 mln USD. Dochody Białorusi z tytułu tranzytu wyniosły 6,1% PKB w 2020 roku.
| Tabela 4. Planowany tranzyt gazu przez Białoruś w 2021 roku | |
| Tranzyt do Kaliningradu przez Litwę (mld m3) | 2,3916 |
| Tranzyt do Litwy (mld m3) | 0,687 |
| Tranzyt do UE (mld m3) | 29,5729 |
| Wartość całości tranzytu (mln USD) | 285 |
| Wartość tranzytu do Kaliningradu (mln USD)* | 23,0474741 |
| Wartość tranzytu do Litwy (mln USD)* | 6,62051126 |
| Wartość tranzytu do UE (mln USD)* | 284,989399 |
| *Ocena | |
| Źródło: Gazprom in figures 2016-2020, Otchet o zakluchennych PAO „Gazprom” v 2020 godu sdelkach, v sovershenii kotorych imieetsya zainteresovannost. | |
Rosyjska ropa jest transportowana przez Białoruś ropociągiem „Przyjaźń”. Przez terytorium Białorusi biegnie ona trzema nitkami: na północ do rafinerii w Nowopołocku oraz na południe do rafinerii w Mozyrzu, gdzie rozdziela się na dwie nitki– prowadzące do Polski i Ukrainy. Ropociągiem tym jest transportowane ok. 1 mld baryłek ropy dziennie, czyli 10% ropy zużywanej w UE.
Wnioski
Na obecnym etapie nie widać bezpośredniego wpływu kryzysu granicznego białorusko-litewsko- łotewsko- polskiego na sytuację gospodarczą krajów objętych kryzysem.
Obserwowane pogorszenia wskaźników wiązać należy raczej ze skutkami pandemii COVID-19 lub wcześniejszymi zdarzeniami politycznymi (białoruskie retorsje wobec Litwy i Łotwy, w związku z protestami politycznymi na Białorusi), czy długofalowymi procesami ekonomicznymi (przenoszenie przez Rosję tranzytu towarów do portów rosyjskich). Dla pełnej oceny sytuacji niezbędne jest jednak przeanalizowanie pełniejszych danych, gdy te będą już dostępne.
Przepisy o stanach wyjątkowych/nadzwyczajnych nie mają bezpośredniego wpływu na biznes, aktywny w regionach przygranicznych Litwy, Łotwy i Polski. Jednak w wypadku utrzymania się silnej obecności umundurowanych służb i wiążących się z tym utrudnieniach w przemieszczaniu się oraz ogólnej atmosfery niestabilności, można oczekiwać spadku funkcjonowania małego biznesu– handlu i usług. Niekorzystna atmosfera napięcia będzie w wypadku polskiego pogranicza wzmagać się wraz z kolejnymi agresywnymi działaniami bojówek skrajnej prawicy oraz nieprofesjonalnym zachowaniem funkcjonariuszy Straży Granicznej i żołnierzy Wojsk Obrony Terytorialnej.
Długoterminowe zablokowanie granicy, jeśliby do niego doszło, będzie miało istotne konsekwencje ekonomiczne. Pierwszą ofiarą będą szczególnie polskie i litewskie przedsiębiorstwa handlu detalicznego, które są nakierowane na białoruskich klientów detalicznych. W dłuższej perspektywie jednak konsekwencje dotkną przede wszystkim Białoruś. Blokada tranzytu towarów skutkować będzie dalszym przeniesieniem strumieni transportowych do portów rosyjskich i ograniczanie tranzytu kolejowego i drogowego przez Białoruś. Wstrzymanie tranzytu gazu jedynie wzmocni narrację Kremla o potrzebie uruchomienia Nord Stream 2.
W związku z powyższym nie należy oczekiwać, że Mińsk będzie dążył do tego, by kryzys graniczny miał realne skutki ekonomiczne. Można oczekiwać krótkoterminowych utrudnień na przejściach granicznych, czasowego wstrzymania tranzytu ropy czy gazu. Takie sytuacje zdarzały się już wcześniej, gdy Mińsk próbował wywrzeć nacisk na UE. Długoterminowy ekonomiczny kryzys graniczny nie jest w interesie Białorusi.
[1]Por. Regions of Lithuania (edition 2020), Oficial Statistics Portal, https://osp.stat.gov.lt/lietuvos-regionai-2020/ekonomika/ukis-ir-finansai, dostęp: 20.11.2021.
[2]Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubelskiego we wrześniu 2021 r., „Informacje Sygnalne”, 28.10.2021, nr 9/2021, Urząd Statystyczny w Lublinie; Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podlaskiego we wrześniu 2021r., „Informacje Sygnalne”, 28.10.2021, nr 9/2021, Urząd Statystyczny w Białymstoku.
[3]Osnovnye socyalno-ekonomicheskye pokazateli po Respublikie Belarus, oblastiam i g. Minsku, Narodowy Komitet Statystyczny, https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/osnovnye-pokazateli-po-respublike-belarus/, dostęp: 25.11.2021.
[4]Lithuanian Economic Review September 2020, Lithuanian Bank, https://www.lb.lt/uploads/publications/docs/27334_494bb1d5c22d1063e0c7c1bdcee7ee6a.pdf, dostęp: 22.11.2021.
[5]In 2020 the number of visitors hosted at tourist accommodation establishments has dropped twice, Central Statistical Bureau of Latvia, 15.02.2021, https://www.csb.gov.lv/en/statistics/statistics-by-theme/transport-tourism/tourism/search-in-theme/2935-latvian-hotels-and-other-accommodation, dostęp: 29.11.2021.
[6]Lithuanian railways will need state aid due to loss of cargo from Belarus, LRT, 12.08.2021, https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1467948/lithuanian-railways-will-need-state-aid-due-to-loss-of-cargo-from-belarus, dostęp: 26.11.2021.
[7]Lithuanian Economic Review September 2020, op. cit.
[8]А.Заквасин, Е. Комарова, В обход Латвии: почему Россия сокращает грузопоток через железные дороги и порты прибалтийской страны, RT, 20.09.2020, https://russian.rt.com/ussr/article/785093-latviya-gruzy-rossiya-tranzit-sokraschenie, dostęp: 26.11.2021.
[9]Что потеряет Латвия после ссоры с Белоруссией, Baltnews, 25.06.2021, https://lv.baltnews.com/ekonomika_online_novosti/20210625/1024915201/Chto-poteryaet-Latviya-posle-ssory-s-Belorussiey.html, dostęp: 30.11.2021.
[10]Otchet o zakluchennych PAO „Gazprom” v 2020 godu sdelkach, v sovershenii kotorych imieetsya zainteresovannost, Gazprom-Bieltransgaz, https://belarus-tr.gazprom.ru/press/about-company/2018/07/367/, dostęp: 27.11.2021.
