Niniejszy raport jest próbą podsumowania zmian w sferze wartości Białorusinów w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Zainteresowanie wzbudzają te zmiany, które mają znaczenie dla perspektyw demokratyzacji Białorusi. Finalna wersja raportu powstaje w momencie, kiedy Rosja otwarcie zaatakowała Ukrainę, a zależny od niej reżim Alaksandra Łukaszenki w imieniu Białorusi wyraził poparcie dla działań Rosji. Trudno przewidzieć, jakie konsekwencje będzie to miało dla Białorusi i stworzonego przez Łukaszenkę systemu politycznego. W tej sytuacji tym bardziej zasługuje na uwagę sfera wartości. Jako że wartości są zakotwiczone w strukturach kognitywnych, są one stosunkowo trwałe; ale gdy zmieniają się w skali ogólnospołecznej, mogą generować duże zmiany polityczne i ekonomiczne.
Poziom demokracji: parametry społeczne nie chcą „spadać”
Dwa tygodnie temu ukazał się raport The Economist Intelligence Unit (EIU) na temat stanu demokracji w 165 krajach w 2021 roku[1]. Ogólny wskaźnik demokracji na Białorusi wyniósł 2,41 punktu spośród dziesięciu i stał się najniższy w ciągu ostatnich 16 lat, odkąd trwa projekt EIU (zob. wykres 1).
Wykres 1. Ogólny wskaźnik demokracji na Białorusi (EIU)
Według Freedom House (FH) indeks wolności na Białorusi w 2021 roku wyniósł zaledwie 8 punktów na skali stupunktowej (w 2019 roku był na poziomie 19/100)[2]. Z kolei Instytut The Varieties of Democracy (V-Dem) ocenił poziom liberalnej demokracji w tym kraju w 2021 roku na 4/100 (w 2019 roku – 11/100).
Tabela 1. Wskaźnik wolności i liberalnej demokracji na Białorusi w 2021 roku
Dla wygody porównania punktacja została przedstawiona w stupunktowej skali
| Wskaźnik w 2021 r. | Miejsce wśród innych krajów objętych rankingiem | |
| Wskaźnik wolności wg FH | 8/100 | 195. z 210 |
| Wskaźnik liberalnej demokracji wg V-Dem[3] | 4/100 | 156. ze 158 |
Obraz białoruskiej demokracji prezentuje się inaczej, jeżeli spojrzymy nań z uwzględnieniem poszczególnych parametrów, za pomocą których EIU buduje wskaźnik demokracji. Otóż EIU uwzględnia nie tylko posunięcia władz państwowych, ale także postawy społeczeństwa. Istnieją trzy parametry, które odzwierciedlają sytuację po stronie reżimu: proces wyborczy i pluralizm, funkcjonowanie rządu oraz swobody obywatelskie. Obywatele mogą oczywiście próbować zmienić sytuację w tych obszarach, ale dopóki autokracja jest stabilna, mają znikomy wpływ na sytuację. Ocenę tych elementów demokracji można zatem traktować jako „ocenę zachowania” elit rządzących.
Dwa inne parametry stosowane w indeksie EIU – partycypacja polityczna i kultura polityczna – w dużej mierze odzwierciedlają postawy obywateli i ich próby zmiany życia społeczno-politycznego. Ponieważ w autokracjach zawsze istnieje szklany sufit dla aktywności obywateli, nie należy oczekiwać, że te dwa parametry będą bardzo wysokie (w kategoriach bezwzględnych) w krajach rządzonych autorytarnie. Ocena 5 dla partycypacji politycznej lub kultury politycznej w systemie demokratycznym nie to samo co 5 w autokracji. W pierwszym przypadku oznacza to, że obywatele prawdopodobnie nie wykorzystują swoich możliwości uczestniczenia w życiu politycznym lub nie postrzegają demokracji jako wartości. W drugim przypadku oznacza to, że zapotrzebowanie obywateli na demokrację jest duże i że jedynie szklany sufit autokracji uniemożliwia im pełniejsze zaangażowanie się w działalność społeczno-polityczną.
Od co najmniej 2006 roku, kiedy EIU uruchomił swój projekt, na Białorusi istniała wyraźna rozbieżność między „reżimowymi” i „społecznymi” parametrami. Przez 16 lat monitorowania stanu demokracji na Białorusi żaden z parametrów pierwszego typu nie uzyskał więcej niż 3,9 punktów. Jeden z nich – proces wyborczy i pluralizm – już w 2006 roku bardzo słaby, stale się pogarszał, by w 2020 roku osiągnąć absolutne minimum, czyli 0. W latach 2014–2016 parametr funkcjonowanie rządu uległ pewnej poprawie, ale później znowu się pogorszył. Dynamika swobód obywatelskich również była ujemna.
Zupełnie inaczej prezentują się parametry „społeczne”. Kultura polityczna nigdy nie spadła poniżej 4,8; w pewnym okresie oceniana na aż 6,25. Partycypacja polityczna spadła w 2019 roku do rekordowo niskiego poziomu i została oceniona na 2,8, ale przez większość czasu utrzymuje się na poziomie 3,9. Należy zauważyć, że nieznaczny wzrost ogólnego wskaźnika demokracji w 2020 roku nastąpił wyłącznie dzięki polepszeniu się parametrów „społecznych” (zob. wykres 2).
Wykres 2. Pięć parametrów demokracji (EIU)
CDN.
[*] Raport został przygotowany w ramach projektu badawczego „Dziesięciolecie przemian aksjologicznych na Białorusi: 2010-2020”, który jest współfinansowany przez NAWA w ramach działania „Solidarni z naukowcami”. Niektóre wątki z tej analizy były poruszone podczas Webinarium IEŚ.
[1] The Economist Intelligence Unit, Democracy Index 2021. The China challenge, February 2022 https://www.eiu.com/n/campaigns/democracy-index-2021/?utm_source=economist&utm_medium=daily_chart&utm_campaign=democracy-index-2021
[2] Freedom House, The Global Expansion of Authoritarian Rule. Freedom in the World 2022, February 2022, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2022/global-expansion-authoritarian-rule
[3] Tu i dalej dane V-Dem są przytaczane za: https://www.v-dem.net/graphingtools.html.
