Fakt określania „kryzysu migracyjnego” na granicy Białorusi z Polską, Litwą i Łotwą jako hybrydowego ataku reżimu A. Łukaszenki, pozwala przypuszczać, że ma on pewne wsparcie w postaci zaplecza militarnego ze strony białoruskiego reżimu autorytarnego oraz Rosji. Oczywiście nie oznacza to, że celem tego konfliktu jest poszukiwanie pretekstu dla otwartego konfliktu militarnego z krajami UE i NATO. Jednak na obecnym etapie pozwala demonstrować przez stronę białoruską i do pewnego stopnia przez Rosję, siłę militarną oraz psychologiczną gotowość do takiego starcia. Rosja, mimo że bezpośrednio nie pokazuje swojego zaangażowania w rozwój konfliktu na białoruskich granicach, jednak otwarcie wyraża swoje wsparcie polityczne i militarne dla reżimu A. Łukaszenki.
Widocznym jest, że kryzys migracyjny ma kilka poziomów i kierunków politycznych, strategicznych i militarnych:
Poziom 1: Konflikt białorusko- europejski. Nie ma wątpliwości, co do tego, że sytuacja na granicy jest wynikiem trwającego na Białorusi od wyborów prezydenckich kryzysu politycznego oraz wprowadzenia sankcji przeciwko reżimowi A. Łukaszenki. Białoruski dyktator wykorzystuję migrantów instrumentalnie, nie mając jednocześnie żadnej wizji strategicznej, czy nawet geopolitycznej. Jest to wyłącznie próba zapobieżenia dalszym naciskom Zachodu na system gospodarczy Białorusi. Białoruski reżim nie posiada żadnych realnych zasobów militarnych, umożliwiających mu prowadzenie otwartego konfliktu z krajami Unii Europejskie i NATO. Jednak jeżeli A. Łukaszenka nie doczeka się ustępstw ze strony UE to, czym dysponuje, może w pełni wystarczyć dla realizacji prowokacji i utrzymywania stałej turbulentności na granicy z Polską i Litwą. Aby podwyższyć poziom napięcia i zwiększyć presję A. Łukaszenka stale zabiega o pomoc Rosji, która wykorzystuje ten konflikt w swoich globalnych interesach strategicznych i geopolitycznych, tworząc z A. Łukaszenki swój instrument wojny hybrydowej.
Poziom 2: Rozszerzenie przestrzeni konfrontacji między Rosją a Zachodem i przesunięcie „niestabilności” bezpośrednio na granice z Unią Europejską. Do roku 2021 konflikty i napięcie polityczno- militarne miały miejsce wewnątrz obszaru postradzieckiego- u granic Rosji- i stanowiły bezpośrednie zagrożenie dla stabilności Federacji Rosyjskiej. Nawet wojna na Ukrainie toczy się u granic Federacji Rosyjskiej.
Poziom 3: Konflikt intensywnie przeradza się w starcie Państwa Związkowego Białorusi i Rosji z Unią Europejską i NATO. Z jednej strony ten wymiar konfrontacji jest otwartą demonstracją funkcjonowania Sojuszu jako podmiotu geopolitycznego, z drugiej zaś strony, mechanizmem bezpośredniego rozszerzenia kontroli i obecności Rosji na Białorusi.
Ideologiczne podstawy kryzysu
W sytuacji wciąż rosnącego napięcia pomiędzy Rosją i Zachodem, kryzys migracyjny staje się jednym z elementów konfrontacji globalnej. Szczyt napięcia na granicy Białorusi i Litwy zbiegł się z dwiema ważnymi ideologicznie wypowiedziami ze strony Moskwy. Były nimi: wystąpienie Władimira Putina na rozszerzonym kolegium Ministerstwa Spraw Zagranicznych (18.11.2021) oraz publikacja artykułu Władisława Surkowa, byłego doradcy W. Putina w sprawach współpracy społeczno- gospodarczej z państwami WNP, Abchazją i Osetią Południową. Obydwa przesłania są dość jasne i określają dzisiejszą postawę Rosji wobec krajów zachodnich. Celem jej działań jest tworzenie napięcia, potwierdzają to słowa samego W. Putina: „Po pierwsze, konieczne jest, aby ten stan (napięcia– przyp. P.U.) u nich (na Zachodzie– przyp. P.U.) utrzymywał się tak długo, jak to możliwe, aby nie przyszło im do głowy, aby zorganizować nam na naszych zachodnich rubieżach jakiś konflikt, którego nie potrzebujemy, a my nie potrzebujemy konfliktów. Po drugie: trzeba już postawić pytanie i starać się o zapewnienie Rosji poważnych długoterminowych gwarancji zapewnienia naszego bezpieczeństwa w tym kierunku”[1].
Jeszcze bardziej precyzyjnie nowe podejście do relacji na arenie międzynarodowej określił W. Surkow. ,,Eksport chaosu” jest bezpośrednio powiązany z realizacją quasi- militarnych prowokacji o charakterze hybrydowym. W. Surkow daje do zrozumienia jakie są podstawowe motywy takiej polityki. ,,Po pierwsze: zachowanie aktualnego układu politycznego w dłuższej perspektywie, dzięki skierowaniu negatywnej energii społecznej i politycznej na zewnątrz, co w efekcie musi doprowadzić do pozytywnej mobilizacji wokół władzy. Entropia społeczna jest bardzo toksyczna. Praca nad nią warunkach wewnętrznych nie jest zalecana. Trzeba ją zabrać gdzieś daleko. Eksport do utylizacji na obcym terytorium. Eksport chaosu nie jest niczym nowym. Krymski konsensus jest doskonałym przykładem konsolidacji społeczeństwa poprzez chaotyzację sąsiedniego kraju”[2].
Innymi słowy, bałagan społeczny i problemy, których państwo nie jest w stanie rozwiązać, należy wyrzucić poza jego granice, wywołując tam niepokój i jeszcze większy chaos. Stabilność i sukces sąsiednich państw zwiększa możliwość wytworzenia chaosu we własnym państwie. Rosja nigdy nie stanie się stabilnym krajem odnoszącym sukcesy, więc zawsze będzie dla niej istniało zagrożenie wytworzenia chaosu wewnątrz. Z jej punktu widzenia konieczne jest więc chaotyzowanie stabilnych państw i społeczeństw, zwłaszcza sąsiednich. Z drugiej strony zwiększają się możliwości wzmocnienie państwa rosyjskiego przez rozszerzenie terytorium. Po destabilizacji krajów sąsiednich Rosji może po raz kolejny wystąpić w roli „eksportera” swojego porządku i stabilności.
Logika kryzysu migracyjnego
Kryzys migracyjny, który jest narzędziem politycznym i geopolitycznym, ma dwie logiki: lokalną i globalną. Logika lokalna (interes A. Łukaszenki) polega na zmuszeniu Zachodu do ustępstw politycznych, zamrożeniu sankcji i wyjściu z izolacji międzynarodowej. Ta logika jest podporządkowana logice globalnej (interesom Rosji), co oznacza że ustępstwa Zachodu wobec A. Łukaszenki wcale nie oznaczają szybkiego zakończenia kryzysu.
Kryzys jest przede wszystkim narzędziem dla tworzenia napięcia i „eksportu chaosu” na Zachód. To forma intensywnego oddziaływania na kraje Europy, w celu narzucenia rosyjskich warunków gry przez zmuszenie Zachodu do „dialogu” z Rosją. W swojej grze Rosja uwzględnia również dążenie do ustanowienia nowego „porządku świata”, przede wszystkim w regionie Europy Wschodniej, który wprost jest określany jako ,,nasze zachodnie rubieże”[3]. Moskwa dąży do tego, aby Zachód uznał ten region za wyłączną strefę interesów Rosji, w przeciwnym razie nadal będzie realizować plan destabilizacji sytuacji oraz aktywnie przenosić konflikty i napięcie na granice UE. W tym przypadku Ukraina, Białoruś i Mołdawia mogą stać się strefą ciągłej konfrontacji hybrydowej, która będzie napędzana przez Moskwę i stanie się obciążeniem politycznym oraz gospodarczym dla Zachodu. Do tego dochodzi regularne demonstrowanie przez Rosję siły militarnej i grożenie wojną. Dlatego przyjęcie rosyjskich propozycji dialogu nie oznacza, że Moskwa wycofa się z dalszych prób destabilizacji i osłabienia pozycji Unii Europejskiej. Zamrożenie kryzysu migracyjnego absolutnie nie oznacza, że Kreml zgodzi się na usunięcie reżimu Łukaszenki, odwrotnie, wykorzystując go instrumentalnie Rosja będzie się starała tworzyć inne ogniwa napięcia i konfliktów z Zachodem, robiąc z Białorusi obszar, a nawet forpocztę, dla przyszłej wojny hybrydowej.
Nie możemy wykluczać tego, że „migranci” będą instytucjonalizowani przez reżim A. Łukaszenki i W. Putina- może nawet dojść do uformowania bojówek z funkcjonariuszy sił specjalnych, którzy jako rzekomo przypadkowi migranci będą atakować infrastrukturę graniczną w odpowiednich, krytycznych momentach. Już w trakcie trwania kryzysu pojawiały się informacje o udziale w atakach ludzi specjalnie w tym celu wyszkolonych[4] oraz funkcjonariuszy białoruskich/rosyjskich sił specjalnych[5]. W konsekwencji mamy dość jasną formułę polityki rosyjskiej, celem której jest utworzenie nowego układu geopolitycznego i zmuszenie Zachodu do jego akceptacji.
Perspektywy wzmocnienia militarnej obecności Rosji na Białorusi
Jednym z wymiarów „kryzysu migracyjnego” jest aktywna polityka Rosji w stosunku do Białorusi, w celu zwiększenia jej uzależnienia oraz rozszerzenia rosyjskiej infrastruktury militarnej w tym kraju. Jednak sam „kryzys” nie jest przyczyną militarnej aktywizacji Rosji, lecz raczej skutkiem agresywnej polityki Rosji w regionie. Dlatego sytuację na granicy Białorusi i Unii Europejskiej warto analizować w kontekście funkcjonowania Państwa Związkowego Białorusi i Rosji oraz współpracy strategicznej dwóch krajów w ramach tego projektu.
Traktat o Utworzeniu Związku Białorusi i Rosji daje Rosji prawo do militarnej obecności na terytorium Białorusi. W myśl Artykułu 7. Traktatu o Utworzeniu Państwa Związkowego Białorusi i Rosji:
- Terytorium Państwa Związkowego składa się z terytoriów państwowych państw członkowskich.
- Państwa członkowskie zapewniają integralność i nienaruszalność terytorium Państwa Związkowego.
- Granicą zewnętrzną Państwa Związkowego są granice państw członkowskich z innymi państwami lub przestrzenna granica obowiązywania suwerenności państw członkowskich[6].
Z jednej strony, „kryzys” wychodzi poza granice Białorusi i dotyczy całego Państwa Związkowego, co nieustannie podkreśla A. Łukaszenka: „Jeśli konieczne będzie dla bezpieczeństwa Państwa Związkowego, które budujemy, dla bezpieczeństwa Białorusi i Rosji, aby umieścić tutaj wszystkie siły zbrojne ze wszystkimi rodzajami broni- zostaną one natychmiast umieszczone”[7]. Innymi słowy, kryzys lokalny powoli się przeradza w polityczną, a nawet militarną konfrontację między PZ i UE, warto więc podkreślić, że militaryzacja kryzysu jest niczym innym, jak kolejnym formatem zwiększającym napięcie oraz naciski na Unię Europejską i Zachód.
Z drugiej strony, funkcjonowanie PZ jako ciała geopolitycznego oraz jego elementów strategicznych, takich jak: wspólny system obrony powietrznej, czy regionalnego zgrupowania wojskowego, jest wykorzystywany przez Moskwę jako narzędzie rozszerzenia własnych wpływów (zagarnięcia obszaru). Dzieje się to pod pretekstem wykonywania obowiązków sojuszniczych i obrony swojego partnera (Białorusi), jak to jest zapisane w następujących traktatach i porozumieniach:
- ,,Porozumieniu między Federacją Rosyjską a Republiką Białorusi o wspólnym bezpieczeństwie regionalnym w sferze wojskowej (od 1999 roku)”: „W okresie zagrożenia upoważnione organy określają skład bojowy i zadania Zgrupowania Regionalnego, przeprowadzają bezpośrednie planowanie jego użycia, organizują współdziałanie, zarządzanie i kompleksowe zabezpieczenie”[8];
- ,,Porozumienie o wspólnym zabezpieczeniu technicznym Regionalnego Zgrupowania Wojsk (Sił) Federacji Rosyjskiej i Republiki Białorusi (od 2017 roku)”: ,,W okresie bezpośredniego zagrożenia agresją, zapasy broni i sprzętu wojskowego oraz innych środków materialnych przeznaczone dla rosyjskiej części Regionalnego Zgrupowania Wojsk (Sił) mogą zostać przeniesione do stacjonarnej Bazy Logistycznej Sił Zbrojnych Republiki Białorusi”[9].
Dlatego Moskwa celowo napędza swój aparat propagandowy i polityczny, aby oskarżyć Zachód (NATO) o prowokację i tworzenie napięcia na granicy z Białorusią i na innych obszarach (Ukraina) oraz zwiększenia obecności militarnej, które ma tworzyć bezpośrednie zagrożenie dla Związku. Wprost mówi o tym minister obrony narodowej Federacji Rosyjskiej: „Każdego roku przy zachodniej granicy Państwa Związkowego odbywa się ponad 30 ćwiczeń, których scenariusz opiera się na zbrojnej konfrontacji z Rosją… Zwiększa się zaawansowana obecność bloku NATO w pobliżu granic Państwa Związkowego, poprawia się jego infrastruktura wojskowa, tworzone są zapasy broni, sprzętu wojskowego i środków materialnych, opracowywane są działania przerzutowe wojsk”[10]. Ma to być pretekstem dla wzmocnienia rosyjskiej, wielopłaszczyznowej aktywności militarnej w regionie oraz pogłębienia integracji militarnej dwóch państw. „W obliczu rosnących zagrożeń dla Państwa Związkowego, prowadzenie uzgodnionej polityki wojskowej, współpraca w budowie i rozwoju sił zbrojnych, zwiększenie poziomu spójności i szkolenia bojowego, a także wzajemne wykorzystanie obiektów infrastruktury wojskowej, stają się szczególnie istotne dla Rosji i Białorusi”- podkreśla[11].
Posunięcia militarne Rosji, poczynione w roku 2021 na Białorusi są oczywiste, „kryzys migracyjny” tylko przyspiesza ten proces który, jak oceniają rosyjscy eksperci, ma w najbliższej perspektywie służyć faktycznemu ujednoliceniu systemu bezpieczeństwa: „Nowy poziom to przejście białoruskich sił zbrojnych na strukturę organizacyjną i etatową możliwie najbliższą rosyjskiemu wzorcowi z równoległym doprowadzeniem potencjału bojowego do poziomu podobnych jednostek i związków rosyjskich sił zbrojnych, co pozwoli na planowanie i organizację działalności wojskowej w prawdziwie jednolitym formacie sojuszniczym”[12].
O procesach postępującej militaryzacji świadczą następujące tendencje:
- Od września 2021 rosyjskie i białoruskie siły powietrzne i siły obrony powietrznej rozpoczęły dyżur bojowy w zakresie ochrony Państwa Związkowego. Dla tego celu na Białoruś przybyły rosyjskie samoloty Su-30SM (stacjonują na lotnisku wojskowym 61- Bazie Lotnictwa Myśliwskiego w Baranowiczach, obwód Brzeski) oraz systemy obrony powietrznej S-400.
- Od października 2021 na Białorusi funkcjonuje białorusko-rosyjskie centrum szkoleniowo- bojowe sił powietrznych Białorusi i Rosji. Warto zaznaczyć, że 8 października bieżącego roku minister obrony Rosji wspomniał o dwóch oddzielnych centrach szkoleniowo- bojowych, jednym dla sił powietrznych (prawdopodobnie w Baranowiczach), drugim dla sił obrony powietrznej w Grodnie[13]. Kluczowym zadaniem praktycznym centrum jest koordynowanie i kontrola dyżuru bojowego w zakresie ochrony Państwa Związkowego. Strona rosyjska nie ukrywa, że centrum to, można uznać za rosyjską bazę wojskową: „W rzeczywistości otrzymujemy bazę rosyjskich Sił Powietrzno- Kosmicznych na terytorium Białorusi”[14].
- 20- 21 października w Moskwie odbyło się posiedzenie wspólnego kolegium resortów wojskowych Rosji i Białorusi. To było drugie w tym roku posiedzenie (pierwsze miało miejsce w lutym i skutkowało podpisaniem programu o współpracy strategicznej). Podczas ostatniego posiedzenia opracowane były dwa pakiety dokumentów: ,,Doktryna wojenna Państwa Związkowego”, oraz ,,Plan rosyjsko- białoruskiej współpracy wojennej na 2022 rok”. Zgodnie z tym planem w następnym roku strony zamierzają zorganizować 139 wspólnych przedsięwzięć[15]. Zostały również podpisane dokumenty, na mocy których Białoruś przedłuży termin rozmieszczenia rosyjskich obiektów wojskowych— węzła systemu ostrzegania przed atakiem rakietowym w Baranowiczach oraz stacji radiowej Marynarki Wojennej w Wilejce. Strony zgodziły się przeprowadzić w roku 2023 ćwiczenia wojenne pod nazwą ,,Tarcza Sojuszu”.
- 4 listopada została podpisana podczas posiedzenia Najwyższej Rady Państwa Związkowego doktryna wojenna (wraz z 28 integracyjnymi mapami drogowymi). Tekst doktryny wciąż nie jest upubliczniony, lecz z niektórych wypowiedzi wynika, że uwzględnia ona przede wszystkim wzmocnienie regionalnego zgrupowania wojskowego oraz dalszą integrację systemów obronnych[16]. Jak zaznaczył sekretarz Związku Białorusi i Rosji Dmitrij Miezencew: „Nowa doktryna wojskowa pozwoli na podniesienie poziomu spójności polityki obronnej, terminowe dostosowanie zadań ministerstw obrony do zmieniającej się sytuacji militarno- politycznej w regionie”[17].
- 7- 8 listopada migranci w dużej liczbie (kilka tysięcy) dodarli do przejścia granicznego Bruzgi- Kuźnica, co zapoczątkowało nowy etap otwartej eskalacji na granicy Białorusi i Polski. Przyczyniło się to do rozszerzenia wojskowej obecności krajów Unii Europejskich na granicach z Białorusią.
Tabela 1: koncentracja sił przy granicach Białorusi
| Kraje | Wojska/straż graniczna | Policja | Inne |
| Polska | 15 000[18] | 2 000 | Ok. 1000 osób WOT, 100 antyterrorystów |
| Estonia | 100 (Polska) | – | – |
| Wielka Brytania | 100-150 (Polska) | – | – |
| Litwa | Ok. 2000 | – | – |
| Ukraina | 8500 (w tym policja) |
Źródło: opracowanie własne.
- 14 listopada Łotwa rozpoczęła na granicy z Białorusią manewry wojskowe ,,The Decisive Point”, z udziałem 3000 żołnierzy. Mają one trwać do 12 grudnia br. Rząd Łotwy nie ukrywa, że jest to reakcja na sytuację na granicy[19]. Ogólnie, na granicy z Białorusią kraje sąsiednie umieściły do 30 000 żołnierzy i funkcjonariuszy innych struktur siłowych. Jeżeli chodzi o Białoruś, to jest bardzo trudno oszacować liczbę żołnierzy i straży granicznej oraz innych służb specjalnych, skupionych przy granicy z Polską, Litwą i Łotwą. Na granicach z Polską i Litwą mogą operować Białoruskie Siły Specjalnych Operacji (ogólna liczba 6000 osób) i Oddzielna Służba Aktywnej Działalności (Отдельная Cлужба Aктивных Mероприятий)- specjalna jednostka straży granicznej, licząca ok. 1000 osób. Wspólnie Białoruś i Rosja demonstruję aktywność militarną i gotowość bojową przy granicach Polski, Litwy Ukrainy oraz w przestrzeni powietrznej. Na początku listopada, na granicy z Ukrainą zgromadziło się wielotysięczne (ok. 100 000) zgrupowanie sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej (co świadczy o tym, iż kryzys migracyjny jest tylko jednym elementów strategii kompleksowej destabilizacji regionu). Warto dodać że na początku listopada pojawiła się informacja o tym, że jednostki 41. armii, które brały udział w ćwiczeniach „Zachód-21” nie wróciły do miejsc dyslokacji lecz zostały umieszczony blisko miejscowości Jelnia (obwód Smoleński)[20] 200 km. od granic Białorusi i ok. 320 od granic z Ukrainą. W Jelnie już od kilku lat stacjonują jednostki 1. Gwardyjskiej Armii pancernej.
- 10 listopada dwa rosyjskie bombowce strategiczne Tu-22M3 WKS wykonały patrol w przestrzeni powietrznej Białorusi. Wiarygodne wydaje się, że patrolowanie przestrzeni powietrznej Białorusi będzie realizowane na stałe[21]. Trasa patrolu jest następująca: Moskwa– Homel (wzdłuż granicy południowej)– Brześć wzdłuż granicy Zachodniej)– Grodno– Postawy (wzdłuż granicy północnej)- Orsza- Moskwa.
- 12 listopada na poligonie „Gożskim” odbyły się ćwiczenia taktyczne- lądowanie wspólnego taktycznego desantu powietrznego Sił Specjalnych Sił Zbrojnych Białorusi i Wojsk Powietrznodesantowych Sił Zbrojnych Rosji w ramach skonsolidowanej, batalionowej grupy taktycznej. Zaangażowano samoloty Il-76 z rosyjskiego Wojskowego Lotnictwa Transportowego, a także śmigłowce Sił Powietrznych i Wojsk Obrony Powietrznej Białorusi. Po desancie białoruscy i rosyjscy spadochroniarze wykonali szereg zadań szkoleniowych i bojowych: w tym zdobycie i utrzymanie pozycji, poszukiwanie i niszczenie wyznaczonych obiektów, a także dywersyjnych grup wywiadowczych wroga i nielegalnych formacji zbrojnych.
- 25 listopada Ministerstwo Obrony Republiki Białoruś podjęło decyzję o zwiększeniu składu dyżurnych sił obrony powietrznej i wspólnym patrolowaniu granicy państwowej w przestrzeni powietrznej przez lotnictwo sił powietrznych i Wojsk Obrony Powietrznej Sił Zbrojnych Republiki Białorusi i WKS Federacji Rosyjskiej[22].
Wnioski
„Kryzys migracyjny” idealnie wkomponowuje się w globalną strategię Rosji skierowaną na destabilizację regionu wschodnioeuropejskiego oraz tworzenia stałego napięcia przy granicach z Unią Europejską. To oznacza, że:
- Nawet jeżeli przyjmiemy założenie, że kryzys migracyjny w jakimś stopniu zostanie zażegnany, napięcie na poziomie militarnym pomiędzy dwoma obozami (ZBiR– UE) będzie narastać i nabierze nowych kształtów.
- W wyniku koncentracji jednostek wojskowych może dojść do incydentów zbrojnych.
Należy oczekiwać dalszego pogłębienia integracji strategiczno-wojskowej między Białorusią i Rosją. W tej sytuacji nie można wykluczać konsolidacji sił zbrojnych obu państw oraz rozszerzenia bezpośredniej rosyjskiej obecności wojskowej na terytorium Białorusi, w tym rozmieszczania nowych obiektów wojskowych.
Autor analizy: Pavel Usov
[1]Выступление Владимир Путина. Расширенное заседание коллегии МИД, http://kremlin.ru/events/president/news/67123, dostęp: 28.11.21.
[2]В. Сурков, Куда делся хаос? Распаковка стабильности, https://actualcomment.ru/kuda-delsya-khaos-raspakovka-stabilnosti,2111201336.html?fbclid=IwAR2of3wZJS9E3RU2KXVIDswxETEossDQIj0MFBV4LGaT8THtct3jSpxmi6c, dostęp: 28.11.21.
[3]Выступление Владимир Путина. Расширенное заседание коллегии МИД, http://kremlin.ru/events/president/news/67123, dostęp: 28.11.21.
[4]Белорусский режим готовил боевиков из Афганистана и Ирака к атакам границ ЕС, https://censoru.net/2021/11/11/belorusskij-rezhim-gotovil-boevikov-iz-afganistana-i-iraka-k-atakam-granic-es-video.html, dostęp: 28.11.21.
[5]Źródło: https://twitter.com/Straz_Graniczna/status/1459436221671874561, dostęp: 28.11.21.
[6]Договор о создании Союзного государства, https://soyuz.by/dogovor-o-sozdanii-soyuznogo-gosudarstva, dostęp: 28.11.21.
[7] https://t.me/belta_telegramm/61610, dostęp: 28.11.21.
[8]СОГЛАШЕНИЕ между Российской Федерации и Республикой Беларусь о совместном обеспечении региональной безопасности в военной сфере от 1999 года, https://docs.cntd.ru/document/901796828, dostęp: 28.11.21.
[9]Соглашение между Правительством Российской Федерации и Правительством Республики Беларусь о совместном техническом обеспечении региональной группировки войск (сил) Российской Федерации и Республики Беларусь от 2 ноября 2016 года, http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201711270004?rangeSize=1, dostęp: 28.11.21.
[10]В Москве состоялось заседание совместной Коллегии военных ведомств России и Белоруссии, https://function.mil.ru/news_page/country/more.htm?id=12389590@egNews, dostęp: 28.11.21.
[11]Ibidem.
[12]Желателен переход белорусской армии на российскую военно-штатную структуру, 29 Сентября 2021, https://eurasia.expert/zhelatelen-perekhod-belorusskoy-armii-na-rossiyskuyu-voenno-shtatnuyu-strukturu-ekspert/, dostęp: 28.11.21.
[13]Шойгу: в Беларуси создают два центра учебно-боевой подготовки, https://reform.by/264324-shojgu-v-belarusi-sozdajut-dva-centra-uchebno-boevoj-podgotovki, dostęp: 28.11.21.
[14]Желателен переход белорусской армии на российскую военно-штатную структуру, 29 Сентября 2021, https://eurasia.expert/zhelatelen-perekhod-belorusskoy-armii-na-rossiyskuyu-voenno-shtatnuyu-strukturu-ekspert/, dostęp: 28.11.21.
[15]Шойгу: РФ и Беларусь утвердили план военного сотрудничества на 2022 год, https://www.belta.by/society/view/shojgu-rf-i-belarus-utverdili-plan-voennogo-sotrudnichestva-na-2022-god-465453-2021/, dostęp: 28.11.21.
[16]Лукашенко объявил о предстоящем усилении группировки войск Союзного государства, https://www.kommersant.ru/doc/5063022, dostęp: 28.11.21.
[17]Беларусь и Россия утвердили новую Военную доктрину Союзного государства, https://www.belta.by/politics/view/belarus-i-rossija-utverdili-novuju-voennuju-doktrinu-sojuznogo-gosudarstva-467974-2021/, dostęp: 28.11.21.
[18]https://www.rp.pl/dyplomacja/art19103931-lotwa-3-tys-zolnierzy-na-granicy-z-bialorusia-niezapowiedziane-cwiczenia, dostęp: 28.11.21.
[19]Латвия начала не объявленные ранее учения на границе с Беларусью, https://www.dw.com/ru/latvija-nachala-ne-objavlennye-uchenija-na-granice-s-belarusju/a-59817771, dostęp: 28.11.21.
[20] Politico опубликовало снимки скопления российской военной техники у Ельни, https://www.kommersant.ru/doc/5061551
[21]Лукашенко попросил Путина помочь в патрулировании границы Союзного государства, https://lenta.ru/news/2021/11/11/russiahelppls/, dostęp: 28.11.21.
[22]Наращивание состава дежурных сил по ПВО, https://www.mil.by/ru/news/141967/, dostęp: 28.11.21.
