Międzynarodowe wsparcie gospodarcze dla demokratycznej Białorusi

Społeczność międzynarodowa musi pomóc w stworzeniu programu rozwoju pozytywnej przyszłości Białorusi i wesprzeć naród białoruski w jego dążeniu do życia w demokratycznym państwie, w którym funkcjonuje gospodarka rynkowa. Białorusini powinni czuć, że świat demokratyczny jest z nimi nie tylko z powodu politycznych deklaracji, ale także dzięki realnemu wsparciu gospodarczemu.

Po rozwiązaniu kryzysu politycznego i rozpoczęciu przemian demokratycznych, nowo wybrane władze Białorusi powinny rozpocząć proces stabilizacji gospodarki i reform instytucjonalnych.

Dlatego też należy wdrożyć szereg działań umożliwiających przejście do pełnej gospodarki rynkowej. Wsparcie międzynarodowe w znacznym stopniu pomoże w odbudowie gospodarki, zapewnieniu odpowiednich warunków dla trwałego i długofalowego wzrostu oraz podtrzymaniu zaufania społeczeństwa dla reform i gospodarki rynkowej. Dzięki międzynarodowej pomocy politycznej, gospodarczej i finansowej pozytywne zmiany społeczno- gospodarcze dokonają się znacznie szybciej i z większym powodzeniem. Takie wsparcie leży w interesie Białorusi, jej sąsiadów i całej wspólnoty demokratycznej.

Skala, zakres i harmonogram wsparcia międzynarodowego dla przyszłych przemian gospodarczych mogą zależeć od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych- takich jak wstrząsy gospodarcze czy środowiskowe- i powinny być do nich dostosowane. Największym z tych wstrząsów, zważywszy na znaczną zależność gospodarczą Białorusi od Rosji zarówno w kontekście Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, jak i Państwa Związkowego Białorusi i Rosji, będzie prawdopodobnie polityczna reakcja Rosji na białoruski program reform. W szczególności, jeśli Rosja zareaguje otwartą wrogością, która może obejmować ograniczenie dostępu do rynku rosyjskiego dla białoruskich producentów i blokadę dostaw energii, Białoruś będzie potrzebowała większej pomocy ze strony społeczności międzynarodowej, w tym również wsparcia jej bezpieczeństwa energetycznego. Nie jest to jednak scenariusz bazowy i wszystkie podmioty powinny być przygotowane na najgorsze. Ponadto, aby uniknąć procesu odwracania reform i przeciwstawić się dojściu do władzy populistów, może być potrzebna stała pomoc i inne formy wsparcia.

Nie oznacza to jednak, że pomoc musi być skierowana na wszystkie reformy jednocześnie.

Nie oznacza to również, że bez takiej pomocy proces reform na Białorusi utknąłby w martwym punkcie. Oznacza to raczej, że międzynarodowe zaangażowanie na rzecz białoruskich przemian musi być podtrzymywane w trudnych czasach, ale również w przyszłości, i ukierunkowane na konkretne dziedziny, aby umożliwić krajowi postępy w procesie transformacji.

Kluczowe zasady

Wsparcie międzynarodowe musi być zgodne z następującymi zasadami:

• Znaczenie– wsparcie powinno być kompleksowe (pod względem zakresu) i znaczące w odniesieniu do wielkości białoruskiej gospodarki (procent PKB) i jej potrzeb (takich jak konieczność finansowania deficytu publicznego, długu publicznego i reform strukturalnych (np. reformy polityki społecznej i sektora przedsiębiorstw państwowych).
• Szybkość– wsparcie należy zaplanować i uruchomić szybko, tak aby jak najlepiej przygotować je przed rozwiązaniem kryzysu politycznego, a tym samym zapewnić bezzwłoczne przyjęcie środków po rozpoczęciu przez Białoruś przemian demokratycznych.
• Koordynacja– wsparcie powinno być koordynowane przez kluczowych graczy (tj. międzynarodowe instytucje finansowe i państwa), takich jak: MFW, Bank Światowy, Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC), Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR), Europejski Bank Inwestycyjny (EBI), Komisja Europejska (KE), państwa członkowskie UE, Wielka Brytania, Szwajcaria, Norwegia, USA i Kanada.
• Odpowiedzialność– wsparcie powinno być planowane i realizowane w ścisłej współpracy z liderami białoruskiego ruchu demokratycznego, aby zapewnić jego adekwatność do potrzeb Białorusinów.
• Przejrzystość- zobowiązanie do udzielenia wsparcia i szczegóły tych inicjatyw powinny być ogłaszane publicznie, aby wesprzeć Białorusinów w ich dążeniu do walki o swoje prawa.

Plany międzynarodowego wsparcia powinny zawierać zatem nie tylko szeroką wizję potrzeb Białorusi sygnalizowanych w procesie przejścia do demokratycznych, odpowiedzialnych rządów, ale także określać kluczowe parametry pozwalające zmierzyć jego zakres i ramy czasowe.

Kompleksowy plan wsparcia gospodarczego dla demokratycznej Białorusi

28 maja 2020 roku przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen przekazała Swiatłanie Cichanouskiej i innym liderom ruchu demokratycznego na Białorusi zarys Kompleksowego Planu Wsparcia Gospodarczego dla Demokratycznej Białorusi[1]. Idea jego stworzenia została zainicjowana przez polski rząd Mateusza Morawieckiego we wrześniu 2020 roku. Następnie, 2 października 2020 roku, Rada Europejska, czyli najwyższy organ polityczny UE, jednogłośnie wezwała Komisję Europejską do przygotowania takiego planu[2]. Komisja Europejska opracowała ten plan z udziałem S. Cichanouskiej i jej przedstawicieli. Plan ten, o wartości do 3 mld euro (równowartość 3,6 mld USD) w formie dotacji, pożyczek i gwarancji, odzwierciedla zaangażowanie UE we wspieranie narodu białoruskiego w pierwszej fazie transformacji gospodarczej[3]. Plan podzielony jest na trzy filary:

1. Wsparcie ożywienia gospodarczego poprzez zastrzyki finansowe

Kluczową częścią tego filaru jest unijna pomoc makrofinansowa, przekazana bezpośrednio do budżetu państwa, które po przemianach demokratycznych będzie oczekiwało pomocy w sfinansowaniu deficytu budżetowego i wsparcia ożywienia gospodarczego. Aby wesprzeć wzrost gospodarczy, UE w celu rozszerzenia możliwości inwestycyjnych i handlowych dla nowej Białorusi zorganizuje unijne Forum Inwestycyjne Wysokiego Szczebla, a w celu przyznania dotacji na transformację gospodarczą Białorusi Spotkanie Donatorów Wysokiego Szczebla UE. Łączna kwota inwestycji: do 1 500 mln EUR w postaci pożyczek UE, inwestycji publicznych i prywatnych oraz dotacji.

2. Pomoc w organizacji reform

UE uruchomi znaczący pakiet pomocy technicznej w celu wsparcia reform strukturalnych: politycznych, sądowniczych, gospodarczych, edukacyjnych oraz w zakresie praworządności, których będzie potrzebowała nowa Białoruś. Łączna kwota inwestycji: do 400 mln EUR w formie dotacji UE.

3. Inwestycje w infrastrukturę i sektor prywatny

Ta część wsparcia zostanie przydzielona przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny przy wsparciu udzielonym przez Platformę Inwestycyjną Sąsiedztwa (Neighbourhood Investment Platform), do której Białoruś nie ma jeszcze dostępu.

Białoruś otrzyma długoterminowe i niskokosztowe środki kredytowe na inwestycje m.in. w infrastrukturę transportową, efektywność energetyczną, gospodarkę odpadami, infrastrukturę komunalną, a także rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Całkowita wartość inwestycji obejmuje kwotę do 1 100 mln EUR w formie pożyczek, dotacji i gwarancji.

Dlaczego ten plan jest wyjątkowy? Przede wszystkim, po raz pierwszy społeczność międzynarodowa oferuje znaczący pakiet gospodarczy dla przyszłego demokratycznego rządu i społeczeństwa Białorusi, a nie dla obecnego reżimu. Po drugie, po raz pierwszy wielkość takiego pakietu (6% PKB) jest podobna lub nawet większa, niż obecne wsparcie finansowe ze strony Rosji[4]. Ogólnie rzecz biorąc, plan ten jest wyjątkowym instrumentem wspierającym pokojowe przemiany demokratyczne i gospodarcze w kraju. Plan i obiecane środki powinny zostać uruchomione jak najszybciej po rozwiązaniu kryzysu politycznego i rozpoczęciu procesu demokratyzacji.

Plan ten jest pierwszym publicznie ogłoszonym wkładem społeczności międzynarodowej w budowę nowej, demokratycznej Białorusi. Biuro S. Cichanouskiej pracuje nad zapewnieniem wsparcia gospodarczego ze strony innych państw i organizacji (MFW, Bank Światowy, Międzynarodowa Korporacja Finansowa, kraje demokratyczne, takie jak Wielka Brytania, Norwegia, Kanada, USA). Łączna kwota takiej pomocy dla nowej Białorusi mogłaby wynieść ok. 10 mld USD.

4. Sankcje gospodarcze

Gdy tylko Białoruś rozpocznie proces demokratyzacji, wszystkie sankcje wobec niej powinny zostać zniesione. Powinno to pobudzić gospodarkę, gdyż najprawdopodobniej skutki sankcji gospodarczych i presji ekonomicznej w okresie transformacji politycznej będą znacznie większe niż obecnie. Ponadto instytucje międzynarodowe i państwa demokratyczne mogą wesprzeć transformację gospodarczą na Białorusi na wiele innych sposobów, w tym poprzez wsparcie polityczne i finansowe oraz pomoc techniczną.

Wsparcie polityczne

Dalsza pomoc międzynarodowa powinna polegać na:

• zapewnieniu wsparcia politycznego dla uzgodnienia nowego programu stabilizacyjnego z MFW, mającego na celu normalizację sytuacji finansowej i budżetowej oraz umożliwienie państwu białoruskiemu wywiązania się z podstawowych zobowiązań socjalnych.
• wykorzystaniu i rozszerzeniu możliwości inwestycyjnych i handlowych Białorusi w stosunku do UE poprzez zorganizowanie forum inwestycyjnego wysokiego szczebla UE- Białoruś, które zgromadzi kluczowych inwestorów europejskich i pozwoli Białorusi zaprezentować możliwości, jakie stwarza wolna, demokratyczna, otwarta i zorientowana na reformy Białoruś. Inne kraje i międzynarodowe instytucje finansowe powinny być zaproszone do przyłączenia się do tej inicjatywy.
• ułatwianiu wsparcia w postaci dotacji oraz grantów poprzez zorganizowanie spotkania donatorów wysokiego szczebla z ramienia UE i uruchomienie dodatkowych środków na dotacje, niezbędnych do finansowania i mobilizowania wiedzy fachowej i inwestycji w celu wspierania przemian gospodarczych. Do udziału w tej inicjatywie należy zaprosić inne kraje i międzynarodowe instytucje finansowe.
• szybkim przyjęciu priorytetów w projekcie partnerstwa UE z Białorusią i rozpoczęciu negocjacji w sprawie nowej umowy ramowej, dostosowanej do potrzeb i zawierającej obszerny komponent gospodarczy oraz uwzględniającej specyfikę tego kraju.
• pomocy w ułatwieniu przystąpienia Białorusi do WTO.
• przeglądzie licznych ograniczeń handlowych UE (taryfy, kwoty, itp.) dla białoruskich towarów i usług. Opracowanie i podpisanie kompleksowej i wzmocnionej Umowy o partnerstwie między UE a Białorusią (podobnej do umowy między UE a Armenią, podpisanej, gdy Armenia była już członkiem Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej) lub Umowy o pogłębionej i kompleksowej strefie wolnego handlu (podobnej do tej, którą UE podpisała z Gruzją, Mołdawią i Ukrainą), która byłaby zgodna z jej członkostwem w Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej. W szczególności, jeszcze przed zażegnaniem kryzysu politycznego, UE mogłaby jednostronnie zliberalizować handel usługami z Białorusią. Eksport usług jest prowadzony głównie przez przedsiębiorstwa prywatne. W związku z tym taka liberalizacja handlu przyczyni się do przejścia w kierunku otwartej gospodarki rynkowej.
• pomocy w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego poprzez krótkoterminowe dostawy surowców energetycznych oraz długoterminowe inwestycje w infrastrukturę.

Nawet bez silnego i wyraźnego dążenia Białorusinów do członkostwa w UE, przystąpienie do WTO i uzgodnienie priorytetów partnerstwa politycznego oraz handlowego z UE powinno działać jak kotwice wspierające program reform gospodarczych w perspektywie długoterminowej. Świadczy o tym doświadczenie udanych przemian gospodarczych w krajach postsocjalistycznych. Wiele z nich (np. Polska i kraje bałtyckie) przeprowadziło nieodwracalne reformy rynkowe na początku lat 90-tych, jeszcze zanim pojawiła się perspektywa przystąpienia do UE.

Wsparcie finansowe

Międzynarodowa pomoc finansowa może przybrać formę:

• Funduszu Antykryzysowego, utworzonego przez międzynarodowe instytucje finansowe i kraje demokratyczne, przeznaczonego na stabilizację i odbudowę gospodarki w okresie przejściowym i po wolnych, demokratycznych wyborach. Środki te powinny wspierać m.in. politykę ochrony społecznej, restrukturyzację przedsiębiorstw państwowych i programy przekwalifikowania zawodowego, a także stwarzać możliwości liberalizacji obciążeń podatkowych dla przedsiębiorstw prywatnych (głównie MŚP). Program stabilizacyjny MFW, wsparcie finansowe Banku Światowego oraz pomoc makrofinansowa UE powinny łącznie wynieść kilka miliardów USD.
• Pożyczek, dotacji i gwarancji od międzynarodowych instytucji finansowych i państw udzielanych w celu wsparcia rozwoju prywatnych przedsiębiorstw. W szczególności EBOiR, EBI, IFC, KE i USAID powinny być gotowe przeznaczyć setki milionów USD rocznie na rozwój prywatnego biznesu, w tym na usługi doradztwa biznesowego.
• Refinansowania długu publicznego przy niższym oprocentowaniu, co w dłuższym okresie zmniejszy obciążenie budżetu długiem i uwolni znaczne środki. Obecny zewnętrzny i wewnętrzny dług publiczny- z uwzględnieniem gwarancji państwowych i zadłużenia władz lokalnych- wynosi około 30 mld USD. Średnie oprocentowanie długu publicznego wynosi ponad 4 proc. w skali roku. Refinansowanie części tego długu przy niższym oprocentowaniu przekłada się na oszczędności rzędu setek milionów USD rocznie. Wydłużenie okresu kredytowania z odroczoną spłatą w ciągu kilku pierwszych lat reformy, zapewni dodatkowe oszczędności dla budżetu. Aby to ułatwić, w okresie przejściowym lub bezpośrednio po zmianie rządu, należy zorganizować spotkanie wierzycieli na wysokim szczeblu z udziałem MFW, Banku Światowego, UE, Wielkiej Brytanii, USA, Kanady i innych krajów.

Bardzo ważnym jest, aby wsparcie finansowe składało się głównie z dotacji, gwarancji i kredytów preferencyjnych, a nie pożyczek i kredytów rynkowych. Przykłady krajów takich jak Ukraina czy Grecja pokazują, że jeśli wsparcie będzie udzielane głównie w postaci pożyczek (niezależnie od ich formy – koncesyjnej czy rynkowej), udana transformacja może być bardzo trudna.

Pomoc techniczna

Wysiłki na rzecz zapewnienia pomocy technicznej powinny obejmować:

• Przygotowanie specjalistycznego wsparcia technicznego dla reform sektorowych i regulacyjnych, angażującego Bank Światowy, OECD, EBOR, EBI i KE.
• Rozszerzenie inicjatyw politycznych Partnerstwa Wschodniego UE dla Białorusi, takich jak: EU4Business, EU4Energy, EU4Digital i EU4Environment.
• Inicjowanie tworzenia projektów finansowanych ze środków międzynarodowych, mających na celu poprawę klimatu biznesowego i wspieranie dywersyfikacji gospodarczej kraju.

Wsparcie w trakcie kryzysu politycznego

Chociaż w niniejszym artykule przedstawiono międzynarodowe wsparcie dla demokratycznej Białorusi w jej przejściu do nowoczesnej gospodarki rynkowej, istnieją pewne działania, które należy podjąć natychmiast, aby wesprzeć społeczeństwo w walce o demokratyczne zmiany. Im dłużej trwa kryzys polityczny, tym bardziej nagląca staje się potrzeba wsparcia białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego. W szczególności wsparcia dla ofiar represji, niezależnych mediów, niezależnych związków zawodowych, studentów i prywatnych przedsiębiorców przez:

• Zapewnienie pomocy dla ofiar represji, przemocy i tortur (ewentualnie w formie funduszu pomocy doraźnej). Działania te muszą być starannie realizowane, aby zapewnić, że wsparcie dotrze do odbiorców i nie będzie dla nich zagrożeniem.
• Wsparcie dziennikarzy dotkniętych represjami i finansowe wspieranie wolnych mediów „na wygnaniu”, które działają za granicą. Promowanie rozwoju i ekspansji niezależnych mediów na terenie Białorusi i w UE, w tym innowacyjnych formatów (blogi, kanały komunikatory, itp.).
• Zapewnianie większego wsparcia finansowego inicjatywom społeczeństwa obywatelskiego z Białorusi (w tym organizacjom pozarządowym i nieformalnym inicjatywom społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza w zakresie ochrony praw człowieka, uczestnictwa obywatelskiego, inicjatyw regionalnych, lokalnych i sąsiedzkich, edukacji obywatelskiej, inicjatyw na rzecz osób starszych, aktywizacji kobiet, uczestnictwa młodzieży, kultury niezależnej, ochrony środowiska, niezależnych przedsiębiorców, inicjatyw społecznych, platform crowdfundingowych, bezpieczeństwa cyfrowego, walki z fake newsami).
• Wspieranie niezależnych związków zawodowych i komitetów strajkowych w ich wysiłkach na rzecz obrony praw białoruskich pracowników, zwłaszcza tych, którzy stracili pracę i/lub doznali przemocy fizycznej i psychicznej w wyniku stłumienia strajków. Bardzo ważne jest zapewnienie środków na przekwalifikowanie zwolnionych pracowników (dokształcanie, przekwalifikowanie i pomoc w przejściu na samozatrudnienie).
• Stworzenie programów stypendialnych dla studentów, stażystów, absolwentów i naukowców z Białorusi. Należy uruchomić specjalny program dla studentów, którzy zostali wydaleni z białoruskich uczelni, umożliwiający im kontynuowanie studiów w krajach UE. Należy dalej promować kontakty między białoruskimi naukowcami a ich europejskimi kolegami za pomocą odpowiednich środków (np. wspólne projekty, konferencje).
• Wsparcie prywatnych przedsiębiorstw, które poniosły straty lub zostały zamknięte z powodów politycznych. W całym kraju zamknięto już kilkaset zakładów gastronomicznych, handlowych, usługowych i przemysłowych. Zagrożone są inwestycje przedsiębiorców, wpływy podatkowe z ich działalności oraz dobrobyt pracowników. Tysiące z nich zostało bez pracy lub musiało wyemigrować.

Warto również tworzyć programy edukacyjne dla młodzieży i dorosłych, skupiające się na takich zagadnieniach jak: edukacja obywatelska, edukacja biznesowa, nauka języków obcych, komunikacja i inne umiejętności miękkie, przydatne we współczesnej gospodarce rynkowej. Wybrane programy mogą być realizowane on-line. Inicjowanie programów wspierających przedsiębiorczość i typu capacity- building (edukacyjnych, wymiany międzynarodowej, itp.) zwiększy konkurencyjność sektora prywatnego. Jednocześnie oferowanie nowych źródeł kapitału, takich jak fundusz venture capital, umożliwiający inwestowanie w międzynarodowe projekty współtworzone przez białoruskie talenty technologiczne, zwiększy środowisko innowacji technologicznych dla Białorusinów w kraju i poza jego granicami.

Cyfryzacja i digitalizacja spowodowały poważne zmiany w świadczeniu usług finansowych na całym świecie i stały się priorytetem w programie reform KE. Postęp technologiczny w zarządzaniu ryzykiem kredytowym ułatwił stały wzrost firm z branży FinTech, które oferują alternatywne usługi finansowe, w tym pożyczki online i crowdfunding kapitałowy (np. ,,Zopa UK”, ,,Funding Circle UK”, ,,Boomerang” w Danii, ,,OurCrowd” w Izraelu, itp.). Przy pewnym wsparciu ze strony UE (takim jak inicjatywa Startup Europe), rozwój podobnych cyfrowych platform crowdfundingowych i sieciowych ukierunkowanych na rynek białoruski i inne rynki Europy Wschodniej, mógłby ułatwić tworzenie innowacyjnych startupów oraz rozwój istniejących MŚP w regionie. Białoruska diaspora może być postrzegana jako potencjalni inwestorzy na takich platformach, pomagający finansować po powrocie do kraju opłacalne komercyjnie możliwości.

Autor analizy: Aleś Alachnovič

[1] https://tsikhanouskaya.org/en/events/news/aa6f9fd85118568.html, (dostęp:1.09.21).

[2] https://www.consilium.europa.eu/media/45910/021020-euco-final-conclusions.pdf, (dostęp:1.09.21).

[3] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_21_2685, (dostęp:1.09.21).

[4] Na przykład we wrześniu 2020 roku W. Putin obiecał wesprzeć A. Łukaszenkę kwotą 1,5 mld USD. Kredyty w trzech transzach zostały wypłacone Białorusi do końca czerwca 2021 roku. Żadnych nowych pożyczek ani innych bezpośrednich międzyrządowych środków finansowych Rosja Białorusi nie udzieliła (stan na 27 sierpnia 2021 roku). Roczne wsparcie Rosji w minionym roku wyniosło więc 1,5 mld USD, podczas gdy UE obiecuje ok. 3,6 mld USD na pierwsze 2-3 lata reform. Poza tym, jak wynika z wielu źródeł (np. doświadczeń nowych państw członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej), wsparcie z UE jest znacznie lepiej rozdysponowane, niż wsparcie z Rosji.