Ogólna analiza aktualnej sytuacji politycznej: władza i społeczeństwo
Reżimowi A. Łukaszenki udało się chwilowo ustabilizować sytuację wewnętrzną w kraju i zepchnąć protesty na peryferie Mińska. W regionach natomiast aktywność obywateli nie stwarza zagrożenia dla władz. Reżim A. Łukaszenki systematycznie niszczy przestrzeń informacyjną i kulturowo- symboliczną ruchu protestacyjnego. W większym lub mniejszym stopniu rządzącym udało się zachować stabilność struktur państwowych, centralnej i lokalnej administracji, struktur siłowych, oraz uniknąć paraliżu gospodarczego w wyniku ogłoszonego przed sztab S. Cichanouskiej ultimatum i strajku narodowego. Wszystko to pozwoliło reżimowi przejść od działalności defensywnej do ofensywy informacyjno- ideologicznej i politycznej.
W wyniku kryzysu politycznego, po wyborach 9 sierpnia 2020 roku i wydarzeniach z sierpnia i września, reżim ewoluował w stronę rządów zmilitaryzowanych, a polityka wewnętrzna opiera się wyłącznie na terrorze i represjach. Na tym etapie państwo białoruskie (jako całokształt instytucji politycznych) można scharakteryzować jako dyktaturę personalistyczno-wojskową, która bazuje na jednostkach wojskowych podstawowym celem których jest zabezpieczenie stabilności władzy A. Łukaszenki poprzez otwarty i ukryty terror.
W swojej naturze polityka terroru na Białorusi nie oznacza fizycznego niszczenia grup społecznych lub politycznych w kraju, lecz organizację systemowej działalności wszystkich struktur politycznych i społecznych (szkół, uniwersytetów skierowaną na wyniszczenie jakiejkolwiek alternatywnej aktywności politycznej i ideologicznej. Jest to pozaprawna, stała psychologiczna/fizyczna presja na obywateli: zastraszania, bicia, aresztowań, prześladowań, identyfikacji i wyłapywania wszystkich ludzi, którzy brali udział w manifestacjach, zestawiania „specjalnej listy”, pokazywania, że nikt nie uniknie kary.
Głównymi kierunkami polityki terroru i represji są:
- Przeciwdziałanie radykalizacji. Zniechęcenie do okazywania fizycznego oporu „bojownikom”, którzy biorą udział w atakach na protestujących. Powstrzymywanie od radykalizacji jest realizowane poprzez surowe kary więzienia (przykład obywatelki Szwajcarii)[1];
- Maksymalna neutralizacja niezależnych ośrodków informacyjnych na Białorusi, represje wobec dziennikarzy: press-club, tut.by, Bełsat;
- Zaostrzenie artykułów kodeksu karnego i administracyjnego, dotyczących udziału w masowych protestach;
- Ograniczenie przemieszczania się zza granicy państwa (zwiększenie presji psychologicznej). Zamknięcie granic dla wyjeżdżających z kraju (pod pretekstem walki z koronawirusem). Wprowadzenie opłat na wyjazd za granicę transportem prywatnym;
- Czystki wewnątrz struktur i instytucji państwowo- administracyjnych, również na przedsiębiorstwach państwowych;
- Presja na sektor prywatny: na przykład pomysł A. Łukaszenki tworzenia związków zawodowych w firmach prywatnych;
Na krótką metę władza autorytarna będzie się starała zdławić wszelką aktywność uliczną przed zwołaniem Powszechnego Zgromadzenia Ludowego. W średnioterminowej perspektywie jej celem będzie niedopuszczenie do aktywizacji społeczeństwa w okresie wiosenno- letnim.
Sytuacja w strukturach opozycyjnych w warunkach kryzysu politycznego
Po bardzo gorącym okresie protestów ulicznych i aktywizacji społeczno- politycznej w okresie lato– jesień 2020 roku, obserwujemy zanik aktywności w skali ogólnopaństwowej. Pewnym przełomem stało się niezrealizowane „Ultimatum” sztabu S. Сichanouskiej. Ruch alternatywny nie miał możliwości powszechnej mobilizacji społeczeństwa, co stało się przyczyną osłabienia morale ruchu i autorytetu S. Cichanouskiej. W dalszej kolejności okazało się, iż walka polityczna nabiera charakteru długotrwałej i „pozycyjnej”, co z kolei niesie zagrożenia dla ruchu alternatywnego: rozłam wewnętrzny (segmentacja i konkurencja) i tzw. „grantozę”, która może dość mocno zdyskredytować obóz demokratyczny.
Równocześnie, w ostatnich miesiącach obserwujemy w społeczeństwie białoruskim dość wyraźne zmiany na poziomie symboliczno- ideologicznym i w sferze wartości. Białoruski ruch na rzecz wolnych wyborów nie miał początkowo wyraźnych cech narodowo- demokratycznych. A ze strony głównych alternatywnych aktorów politycznych były bardzo wysokie oczekiwania, związane ze wsparciem dla transformacji ze strony Moskwy. Budziło to wątpliwości i krytyczny stosunek do obozu alternatywnego ze strony białoruskich struktur narodowych i było tematem różnych spekulacji politycznych. W wyniku protestów i starć na ulicach nastąpiła konsolidacja społeczeństwa wokół idei i wartości narodowych. Ten proces można nazwać drugą falą odrodzenia narodowego na Białorusi.
Zanikają również iluzje i oczekiwania, że Moskwa będzie wspierać przedstawicieli ruchu alternatywnego lub zamierza odsunąć A. Łukaszenkę od władzy. (Oczywiście, Kreml może realizować strategię zastąpienia A. Łukaszenki, lecz ta strategia odpowiada wyłącznie interesom Rosji a nie społeczeństwa białoruskiego). Na tym etapie, jakiekolwiek nieformalne kontakty ze stroną rosyjską, odbierane dość negatywnie przez większość uczestników ruchu protestu. Prowadzi to do wzmocnienia nurtu narodowo- demokratycznego wśród nowych struktur opozycyjnych.
Warto także zaznaczyć, iż podstawową cechą dzisiejszego ruchu opozycyjnego jest jego nowe oblicze społeczno-polityczne. Składa się on nie ze starych partii i organizacji opozycyjnych (koalicji), ale z zupełnie nowych graczy i struktur, które powstały w trakcie kampanii wyborczej i protestów powyborczych.
Owszem, przedstawiciele i aktywiści starych organizacji opozycyjnych są w nowo ukształtowanych strukturach (zarówno wokół S. Cichanouskiej[2] jak i w Radzie Koordynacyjnej), lecz strukturalnie mamy do czynienia z nowym ruchem opozycyjnym.
W większości, nowe struktury opozycyjne składają się z nowych ludzi, którzy nie mieli do czynienia z polityką i partiami politycznymi: specjalistów od marketingu, PR- managerów, programistów, blogerów, przedstawicieli nomenklatury, biznesmenów, byłych funkcjonariuszy struktur siłowych itp. Ta nowa warstwa aktywistów jest dość nieufna wobec przedstawicieli starej opozycji. Jest to kontynuacja nastrojów krytycznych z czasów kompanii wyborczej, kiedy stara opozycja krytykowała prorosyjskość jej uczestników. Z drugiej strony jest to grupa dość autonomiczna w swoich inicjatywach i aktywności.
W tym momencie z ruchu protestacyjnego się wyłoniły się trzy kluczowe struktury, które tworzą wspólną platformę polityczno- organizacyjną i posiadają legitymizację w oczach społeczeństwa białoruskiego i wspólnoty międzynarodowej:
- Rada Koordynacyjna: organ kolegialny, który został utworzony z polecenia S. Cichanouskiej (po tym jak została ona wyrzucona z kraju) 18 sierpnia 2020 roku. RK została zlokalizowana w Mińsku i miała za zadanie koordynację protestów i przeprowadzenie negocjacji z władzami. W wyniku represji jej działalność została sparaliżowana, a kluczowe postacie znalazły się w więzieniach lub na emigracji;
- Sztab S. Cichanouskiej: jego utworzenie było zainicjowane w drugiej połowie sierpnia 2020 roku. Funkcją sztabu jest utrzymanie legitymizacji przywództwa S. Cichanouskiej, wypracowywanie strategii dalszych protestów, praca nad kierunkami reform politycznych i gospodarczych, czym właśnie się zajmują PRZEDSTAWICIELE;
- Narodowe Zarządzanie Antykryzysowe (NAU): utworzone przez Radę Koordynacyjną 26 października 2020 roku, jego zadaniem jest praca nad strategią reform systemowych (zarządzania kryzysowego w okresie przejściowym) oraz polityką kadrową.
Oprócz podstawowych struktur politycznych, funkcjonują inne inicjatywy, które współpracują w bardziej lub mniejszym zakresie z S. Cichanouską, NZK i RK:
– Walery i Weronika Cepkało (W. Cepkało to były kandydat w kampanii wyborczej);
– By-Sol (Fundacji Solidarności, która zajmuje się zbiórką środków finansowych dla wsparcia represjonowanych i ich rodzin), działa we współpracy z S. Cichanouską;
– Sztab Wiktora Babaryko;
– Platform cyfrowe: „Głos”, „Chestnyje ludzi”;
– By-Pol (struktura, która skupia byłych przedstawicieli służb porządkowych, autonomiczna, lecz we współpracy z NAU i S. Cichanouską;
– Komitety Strajkowe;
– „Wspólnoty podwórkowe” (organizują marsze lokalne);
– NEXTA (autonomiczny kanał informacyjny);
– Ludowe ambasady (skutek aktywności diaspory białoruskiej)
Zaangażowanie takiej dużej liczby białoruskich obywateli w działalność polityczną na rzecz przemian, tworzy sprzyjające warunki do dalszej strukturyzacji środowiska demokratycznego i w istocie, do kształtowania się instytucji państwa alternatywnego. Nowy poziom walki politycznej pozwoli zachować autorytet alternatywy politycznej, wewnętrzną konsolidację i koncentrację zasobów do dalszej walki z reżimem A. Łukaszenki.
Strategia na rzecz stworzenia rządu alternatywnego- koncepcja Państwa Sieciowego
Państwo rozumiane jest jako całokształt instytucji politycznych, które sprawują władzę na określonym terytorium. W historii są przykłady istnienia narodu bez państwa (terytorium i instytucji politycznych), państwa bez narodu, z reguły terytoriów kolonialnych, na których ukształtowały się zewnętrzne, nienarodowe rządy polityczne. Czy państwo może istnieć w postaci politycznych instytucji narodowych poza określonym terytorium i jednocześnie wyrażać interesy, wolę i aspiracje społeczeństwa? To niewątpliwie Białoruś, gdzie autorytarne państwo zdegradowało się do poziomu państwa terroru i służy zachowaniu osobistej władzy A. Łukaszenki i jego otoczenia. Uważam, że funkcjonowanie Państwa Sieciowego w dobie dominacji Internetu, mobilności społeczeństwa i licznej diaspory białoruskiej jest możliwe. Temu sprzyja również wysoka aktywność Białorusinów w kraju i za granicą, a także wysoki stopień zaufania do struktur politycznych, które walczą z reżimem A. Łukaszenki.
Państwo Sieciowe to całokształt struktur sektorowych (sieci), z pewnych powodów zlokalizowanych poza terytorium kraju, wspieranych przez społeczeństwo i pretendujących do rządzenia krajem w przyszłości. Innymi słowy, państwo sieciowe jest matrycą polityczną i instytucjonalną, która z jednej strony może wpływać na procesy polityczne na terytorium o wrogiej strukturze politycznej, a z drugiej jest gotowa do fizycznego zastąpienia rządu.
Aktualnie powstały najkorzystniejsze warunki dla ukształtowania białoruskiego państwa sieciowego:
- Utrata legitymacji przywódcy politycznego (elit rządzących) na Białorusi;
- Brak zaufania do instytucji państwowych;
- Istnienie alternatywnego, uprawnionego podmiotu politycznego w osobie S.Cichanouskiej;
- Wysoki poziom aktywności Białorusinów w kraju i za granicą, gotowych do udziału w realizacji różnych projektów politycznych;
- Duża liczba wykształconych obywateli (także za granicą), specjalistów z różnych dziedzin, gotowych do zapewnienia rozwoju określonych obszarów (branż) w państwie sieci.
- Otwartość państw Europy na wsparcie działalności rozmaitych struktur politycznych opozycji;
W rzeczywistości struktura Państwa Sieciowego nie różni się od zwykłego państwa, z tą różnicą, że nie jest ono nałożone na konkretne terytorium, na którym może realizować bezpośrednią funkcję rządzenia.
W Państwie Sieciowym ważną rolę odgrywa specjalizacja branżowa, sens której jest następujący:
-Po pierwsze: koncentracja specjalistów w każdej branży (ekonomia, finanse, edukacja, wojsko, bezpieczeństwo, polityka zagraniczna, samorząd, rolnictwo, polityka narodowa i kulturalna itp.).
-Po drugie, utworzenie sektorowej rezerwy kadrowej, która umożliwiłaby szybkie rozwiązanie problemu niedoboru kadr, zastąpienie starego personelu (biurokracji) po zmianie ustroju w kraju. Każda branża byłaby na tym etapie odpowiedzialna za program szkoleniowy, dla niezbędnego personelu w krajach europejskich.
-Po trzecie, opracowanie i usystematyzowanie strategii, scenariuszy, narzędzi służących do wdrażania reform w przyszłości;
-Po czwarte, wzmocnienie podmiotowości na arenie międzynarodowej.
Funkcjonowanie Państwa Sieciowego, włączenie w jego prace znacznej liczby osób, przyczyni się do kumulacji teoretycznego (gdzieniegdzie praktycznego) doświadczenia w zarządzaniu państwem, odpowiedzialności, wyłonienia się grupy polityków-menadżerów publicznych, którzy będą odpowiedzialni za pracę i rozwój każdej branży, ukształtowanie strategii Białorusi przyszłości.
Ważna zaznaczyć, że tę systemową strategię należy rozwijać teraz, a nie po zmianie ustroju, gdyż trzeba zapewnić koncentrację wszystkich środków niezbędnych do realizacji tej czy innej strategii transformacji. Przede wszystkim stan sieci pozwoli na szybkie przeniesienie matrycy zarządczej i kadrowej na Białoruś po zmianach ustrojowych. Skróci to bolesny okres przejściowy i związany z nim chaos polityczny, zwłaszcza problem nowych kadr.
Państwo Sieciowe pozwoli również na dalsze osłabianie reżimu i przyczyni się do utrzymania aktywności obywateli na Białorusi. Realizacja koncepcji Państwa Alternatywnego (Sieciowego) będzie wzmacniać następne procesy:
– Przeniesienie legitymacji i lojalności politycznej z państwa A. Łukaszenki do Państwa Alternatywnego;
– Ułatwienie „drenażu kadrowego” ze starego systemu do nowego;
– Wzmocnienie autorytetu i wpływów demokratycznego ruchu politycznego na czele ze S. Cichanouską;
– Utworzenie szerokiej platformy politycznej, zdolnej do wzięcia odpowiedzialności za przyszłość kraju;
– Utworzenie fundamentów publicznej i otwartej polityki oraz przeciwdziałanie marginalizacji ruchu alternatywnego;
– Wzmocnienie i utrwalenie ideologii narodowo- demokratycznej;
– Wzmocnienie nacisku politycznego i gospodarczego na reżim A. Łukaszenki ze strony Zachodu, dalsza izolacja reżimu (warto dodać, iż dekonsolidacja ruchu demokratycznego może doprowadzić do powrotu „realpolitik” w stosunkach między Zachodem i władzami na Białorusi, która dominowała w okresie 2014- 2020);
– Podważanie traktatów lub niedopuszczenie do realizacji umów między reżimem A. Łukaszenki a Moskwą, nakierowanych na ograniczenie lub demontaż suwerenności Białorusi.
W istocie rzeczy konieczna jest ostateczna strukturyzacja istniejących ośrodków w jednolitą piramidę instytucji alternatywnych, wyrażającą wolę polityczną przywódców ruchu demokratycznego. Tym bardziej, że powstały one w ramach powszechnego odruchu społecznego, uznającego legalność wyboru S. Cichanouskiej. Faktycznie zaufanie do S. Cichanouskiej jest tak powszechnym, że przeniesienie legitymizacji na struktury Państwa Sieciowego mogłoby skutkować poważnymi korzyściami politycznymi w najbliższej przyszłości. Istniejąca konfiguracja polityczna opowiada więc logice Państwa Alternatywnego.
Grafika 1: Piramida Państwa Sieciowego
Przejście do nowego poziomu jakościowego, pozwoli na to, aby ruch narodowo- demokratyczny mógł mieć zupełnie inną rolę, niż kiedykolwiek. Będzie on w stanie nie tylko zachować dynamikę przeciwstawiania się rządom A. Łukaszenki, ale zademonstruje gotowość do szybkiego przyjęcia realnych instrumentów władzy.
W przeciwnym razie, nowy ruch polityczny, który powstał na fali protestów przeciw sfałszowaniu wyborów prezydenckich w 2020 roku czeka los starej opozycji, z jej segmentacją, sporami wewnętrznymi i skłóceniem, co w konsekwencji będzie oznaczać, iż A. Łukaszenka zyska możliwość zachowania władzy na kolejne 5 lat.
[1] Гражданка Швейцарии, которая сорвала балаклаву с омоновца, получила два с половиной года колонии, https://news.tut.by/society/710403.html (dostęp:23.02.2020).
[2] W sztabie S. Cichanouskiej ważną rolę odgrywają przedstawiciele Zjednoczonej Partii Obywatelskiej.
Autor raportu: Paweł Usow
