W warunkach wewnętrznego kryzysu politycznego oraz szerokich sankcji ekonomicznych wprowadzonych przez Zachód wobec reżimu A. Łukaszenki, funkcjonowanie sektora obronnego białoruskiej gospodarki (kompleksu wojskowo-przemysłowego KWP) nabrało nowego sensu i znaczenia. Sektor ten w nowej sytuacji ma nie tylko wymiar ekonomiczny, ale również ideologiczno- polityczny. Ten ostatni polega na tym, by pokazać wysoki poziom wewnętrznej mobilizacji militarnej oraz gotowość do realizacji agresywnej polityki w stosunku do krajów Zachodu. Trzeba zaznaczyć, że produkcja, modernizacja i handel bronią zawsze było ważnym źródłem finansowym dla autorytarnego reżimu białoruskiego. Na przykład od roku 1999 do roku 2006 eksport uzbrojenia wynosił do około 1 mld USD[1]. Głównie była to radziecka amunicja i sprzęt, które w dużej ilości się znajdowały na terytorium Białorusi. W ostatnich latach władze państwa skierowały swoje wysiłki na rozwój przemysłu zbrojeniowego i produkcji własnej broni oraz systemów obronnych. Sankcje i konfrontacja z Zachodem przyspieszają ten proces.
Latem 2021 roku A. Łukaszenka odbył kilka spotkań, które dotyczyły sytuacji i perspektyw rozwoju KWP, w warunkach sankcji gospodarczych, które dotknęły również sektor obronny. W trakcie pierwszego spotkania 8 czerwca 2021 roku A. Łukaszenka poruszył następujące kwestie:
- Zaopatrzenie wojsk i służb specjalnych we współczesną broń własnej produkcji;
- Wpływ sankcji zachodnich na sytuację KWP. Realizacja programu i zamiany kierunków importu;
- Produkcja własnej broni strzeleckiej i amunicji;
- Znaczenie KWP dla gospodarki Białorusi.
14 czerwca 2021 roku A. Łukaszenka był z wizytą w Bolbasowie (zakład remontu techniki lotniczej), w „Ustje”- jednym z holdingów KWP pod Orszą, który zajmuje się produkcją i modernizacją rakiet i pocisków oraz broni strzeleckiej. Tam, we właściwy mu sposób, zadeklarował, że jest gotów w celu obrony kraju uzbroić ludność cywilną w broń[2]. Widocznie, grupa rządząca rozumie jakie mogą być skutki sankcji dla gospodarki i społeczeństwa, próbuje więc aktywizować produkcję broni w celach eksportu do krajów trzecich, co zdaniem rządzących miałoby zrekompensować straty wynikające z izolacji gospodarczej.
Zgodnie z raportem Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), w latach 2016- 2020 Białoruś zajęła 19. miejsce wśród największych dostawców broni na świecie. Wśród krajów, którym Białoruś dostarczała broń pierwsze miejsce zajmował Wietnam (26% exportu całości), Serbia (16%), Sudan (13%) a pośród innych krajów Azerbejdżan i Afganistan[3]. Serbia, nie zważając na nałożone na Białoruś przez UE sankcje kontynuuje współpracę wojskowo- techniczną. Na początku czerwca Białoruś przekazała Serbii cztery myśliwce MiG- 29 po kompletnej modernizacji, która była realizowana w 558 Zakładzie Naprawy Samolotów (Baranowicze)[4].
Zgodnie z oficjalnymi informacjami Białoruś w 2016 roku dostarczała produkcję przeznaczenia wojskowego do 60 krajów, w roku 2017 do 69, w roku 2018– 76,[5] w 2019 roku– 97[6].Traktaty o współpracy wojskowo- technicznej podpisano z ponad 50 krajami Ameryki Południowej, Afryki, Azji i Bliskiego Wschodu (Peru, Wenezuela, Boliwia, Pakistan, Katar, Indonezja, Mjanma, Jemen, Wybrzeże Kości Słoniowej, Sudan, itd.).
Struktura eksportu towarów i usług przemysłu obronnego wygląda następująco: 30% przypada na Rosję, 31% na kraje Azji i Bliski Wschód, 27% na państwa Wspólnoty Niepodległych Państw[7]. Warto zaznaczyć, że reżim białoruski aktywnie dostarczał i dostarcza broń krajom, w których maja miejsce konflikty wojenne.
Według oficjalnych statystyk w okresie między 2004 i 2019 rokiem, wielkość produkcji przemysłowej (pracy, usług) wygenerowanej przez ,,Goskomvoenprom” (Państwowy Komitet Przemysłu Zbrojeniowego) wzrosła 6- krotnie (z 94,3 mln USD do 654,5 mln USD)[8]. Jednocześnie, według Romana Golovchenki (ówczesnego kierownika ,,Goskomvoenpromu”), wielkość eksportu towarów i usług Państwowego Komitetu Przemysłu Wojskowego tylko w latach 2004- 2017 wzrosła prawie siedmiokrotnie (z 143,8 mln USD do ponad 1 mld USD)[9]. W roku 2018 według oficjalnych danych eksport towarów i usług wyniósł 1,049 mld USD [10].W tym samym okresie całkowity eksport Republiki Białoruś wyniósł 42 mld USD [11], czyli zbrojeniówka wytworzyła ponad 2,5 % całego wolumenu eksportu. W przedsiębiorstwach sektora obronnego gospodarki może pracować ok. 100 tys. obywateli kraju.
Jeżeli chodzi o statystykę eksportu uzbrojenia i produkcji przeznaczenia wojskowego to precyzyjnych analiz i danych nie ma. Poniższa tabela powstała na podstawie analizy oficjalnych danych i wypowiedzi kierownictwa państwowych struktur.
Tabela 1. Eksport towarów i usług przeznaczenia wojskowego
| Rok | Suma mln USD |
| 2013 | n/d |
| 2014 | n/d |
| 2015 | Ok. 500 |
| 2016 | 900 mln- 1 mld (według oficjalnych danych)[12] |
| 2017 | 960 mln[13] |
| 2018 | 1 049 mld |
| 2019 | n/d |
| 2020 | n/d |
Źródło: opracowanie własne.
Oficjalne statystyki są dość nieprecyzyjne i czasem zaprzeczają wypowiedziom oraz deklaracjom przedstawicieli władz. I tak w roku 2017, ówczesny kierownik ,,Goskomvoenpromu” Sergei Guruliow twierdził, iż eksport produkcji przeznaczenia wojskowego z Białorusi wyniósł prawie 1 mld USD. W raporcie ,,Goskomvoenpromu”, dotyczącym wyników działalności Komitetu w 2017 roku są z kolei następujące informacje: „Eksport produkcji przeznaczenia wojskowego wyniósł 115% w porównaniu z 2016 rokiem”[14]. Oznacza to, że w roku 2017 eksport wyniósł więcej niż 1 mld USD, jednak nie ma danych statystycznych potwierdzających te liczby.
Trzeba zauważyć, że SIPRI publikuje skromniejsze liczby dotyczące eksportu broni. Zgodnie poniższą tabelą w ciągu 5 lat Białoruś sprzedała broni jedynie za 625 mln USD. Warto jednak podkreślić, że SIPRI włącza do swoich statystyk dane związane ze sprzedażą broni (major arms)[15].Władzy białoruskie natomiast w swoich statystykach podają łącznie nie tylko eksport gotowej broni, lecz również eksport produkcji przeznaczenia wojskowego, części/zestawy zamienne oraz modernizację (eksport usług).
Nie ulega wątpliwości fakt bardzo dynamicznego rozwoju białoruskiego sektora obronnego i jego kluczowej roli w gospodarce kraju. Podsumowując, w tej chwili kompleks obronny Republiki Białoruś stawia na rozwój (na własne potrzeby i na sprzedaż) kolejnych rodzajów broni i jej elementów:
- systemów rakietowych,
- artylerii,
- uderzeniowych systemów niszczenia pozycji przeciwnika,
- środków do walki elektronicznej, broni precyzyjnej, zwalczania systemów informacji geodezyjnej (geolokalizacji),
- środków mobilności systemów zbrojeniowych,
- lekkich pojazdów opancerzonych,
- oprogramowania, systemów sterowania,
- systemów łączności światłowodowej i radiowej,
- lotniczego sprzętu optoelektronicznego,
- sprzętu i kompleksów optoelektronicznych do pozyskiwania cyfrowych kart elektronicznych,
- systemów kontroli przestrzeni,
- wsparcia nawigacyjnego dla broni wysokoprecyzyjnej,
- nowoczesnych celowników optyczno-elektronicznych do broni strzeleckiej,
- systemów oprogramowania do sterowania radarowymi, laserowo- optycznymi i informatycznymi systemami obrony przeciwrakietowej,
- stacji ostrzegania przed atakiem rakietowym,
- modernizacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego[16].
Struktura kompleksu wojskowo- przemysłowego
W strukturze gospodarki Białorusi istnieje odrębny segment, który jest określany jako sektor gospodarki obronnej (OSG), do którego należą organizacje posiadające specjalne zezwolenia (licencje) na prowadzenie działalności związanej z określonymi towarami (pracami, usługami) oraz prowadzenie działalności naukowej i działalności produkcyjnej w celu wytworzenia produktów (wykonywanie pracy, świadczenie usług) przeznaczenia militarnego.
Od 1 stycznia 2019 roku 155 organizacji (podmiotów gospodarczych) w Republice Białorusi posiada licencje na prawo do prowadzenia działalności związanej z produkcją wojskową. 102 organizacje otrzymały prawo do prowadzenia działalności w zakresie handlu zagranicznego w odniesieniu do określonych (specyficznych) towarów (robót, usług) (większość z nich tylko w odniesieniu do produktów własnego projektu i/lub produkcji)[17]. W roku 2010 takich organizacji było 80[18].
Centralną pozycję w OSG zajmuje Państwowy Komitet Przemysłu Zbrojeniowego (,,Goskomvoenprom”), który został utworzony w 2003 roku i zarządza najważniejszymi przedsiębiorstwami i ośrodkami naukowo- technicznymi, które produkują towary wojennego/podwójnego przeznaczenia[19]. Celami strategicznymi ,,Goskomvoenpromu” są: rozwój i utrzymanie uzbrojenia, sprzętu wojskowego i specjalnego; opracowanie i wdrożenie strategii rozwoju sektora obronnego gospodarki, przyjęcie zestawu działań mających na celu stworzenie warunków dla efektywnego działania organizacji wchodzących w skład systemu ,,Goskomvoenprom”; realizacja polityki państwa w zakresie współpracy wojskowo- technicznej; realizacja polityki państwa w zakresie kontroli eksportu; realizacja polityki państwa w zakresie działań nawigacyjnych; koordynacja działań w tych obszarach innych organów administracji państwowej.
,,Goskomvoenprom” obejmuje 24 organizacje, w tym 3 przedsiębiorstwa państwowe, 12 podmiotów gospodarczych, których udziały należą do państwa i są zarządzane przez ,,Goskomvoenprom”, a także 9 organizacji podległych. Poza tym funkcjonuje 12 organizacji profilowanych jako naukowe, w których prace badawczo- rozwojowe realizuje 6 tys. osób[20]. W roku 2020 całkowita wielkość produkcji przemysłowej przedsiębiorstw ,,Goskomvoenpromu” wyniósł około 500 mln USD, rentowność sprzedaży to 16%[21].
Przychody netto organizacji zarządzanych przez ,,Goskomvoenprom”.
| Rok | Suma mln USD |
| 2017 | Ok. 140 (+123 w porównaniu do poprzedniego roku)[22] |
| 2018 | Ok. 138 (+107% w porównaniu do poprzedniego roku)[23] |
| 2019 | Ok. 120 |
| 2020 | Ok. 120 (+139% w stosunku do zaplanowanego przychodu)[24] |
Źródło: opracowanie własne.
Do przychodów zalicza się nie tylko realizację produkcji wojennej, ale również i cywilnej. Warto zaznaczyć, iż oficjalne statystyki cały czas mówią o wzroście przychodów w porównaniu do poprzednich lat, ale według danych umieszczonych w tabeli tendencje są odwrotne. Może to wynikać z dwóch powodów: celowej manipulacji danymi lub obniżenia wartości rubla białoruskiego w stosunku do dolara. W roku 2017 kurs wymiany wynosił ok. 2 BLR za 1 USD, w roku 2020- 2,4 BLR za 1 USD[25].
Lista kluczowych organizacji i przedsiębiorstw w strukturze ,,Goskomvoenpromu”
| Nazwa | Produkcja/kierunki działalności | Partnerzy/eksport | |
| 1 | Holding АГАТ (AGAT)- systemy zarządzania, systemy sterowania geoinformacją
|
· Opracowywanie i wdrażanie zautomatyzowanych systemów dowodzenia (SD) i kierowania wojskami i uzbrojeniem, inne projekty wojskowe i cywilne.· SD dla Sił Lądowych, Sił Powietrznych i Sił Obrony Powietrznej (C5ISR. Oprogramowanie i sprzęt SD).· Systemy symulacji walki.· Remonty i modernizacja uzbrojenia i sprzętu wojskowego. | Rosja, Chiny, Litwa, Łotwa |
| 2 | Białoruski Państwowy Uniwersytet Informatyki i Radioelektroniki | · Badania problemów ochrony przed niezamierzonymi zakłóceniami i zapewnienie kompatybilności elektromagnetycznej środków radioelektronicznych. | UE, Rosja |
| 3 | Biuro Projektowania,,Displej” | · Specjalizuje się w opracowaniu i produkcji: video-monitorów, wyświetlaczy lotniczych, komputerów specjalnego przeznaczenia. | Rosja |
| 4 | 2566 Zakład Naprawy Broni Elektronicznej | · Naprawa/modernizacja radioelektronicznego sprzętu wojskowego i uzbrojenia wojsk obrony przeciwlotniczej: Tungusk- 2C6,S- 300 PS, S- 200 B ,,Vega”, „OSA”, Grad-1. | Rosja, inne kraje WNP, Afryka, Bliski Wschód |
| 5 | Sviazinvest | · Systemy bezpieczeństwa i ochrony.· Środki (kompleksy) komunikacji/łączności podwójnego zastosowania. | Rosja, Ukraina, Kazachstan |
| 6 | Beltim | · Systemy bezpieczeństwa i ochrony informacji. | Rosja |
| 7 | Belfortex | · Badania naukowe i prace eksperymentalne nad tworzeniem specjalnych systemów sterowania i oprogramowania dla wojskowych. | Rosja, Kazachstan, Niemcy, Czechy, Korea Południowa. |
| 8. | Sp. z o.o. ,,Актуальные решения безопасности” | · Opracowanie i produkcja technicznych środków ochrony informacji.· Opracowanie i produkcja środków technicznych do wykrywania technicznych kanałów wycieku informacji.· Tworzenie kompleksów i systemów o różnym przeznaczeniu.· Stacjonarne i mobilne kompleksy tłumienia radiowego, monitoringu radiowego, namierzania źródeł promieniowania, analizy warunków elektromagnetycznych. · Bezpieczne systemy informacyjne i telekomunikacyjne oraz sieci komunikacyjne.· Złożone systemy ochrony informacji o obiektach. | Rosja |
| 9 | MIŃSK Instytut Naukowo-Rozwojowy RADIOMATERIAŁÓW | · Opracowanie i organizacja produkcji bazy podzespołów elektronicznych techniki mikrofalowej. | Rosja |
| 10 | Biuro projektowe „Radar” | · Spółka zarządzająca holdingu Systemy Radiolokacyjne jest jednym z wiodących przedsiębiorstw kompleksu wojskowo-przemysłowego Republiki Białorusi w zakresie radarów, monitoringu radiowego i walki elektronicznej. · Kompleksy radiolokacyjne „Vostok”, „Rodnik”, „Rosa-M”. · Stacje walki elektronicznej „Groza”, System „Kirasa” do walki z dronami. | Rosja, Ukraina, Azerbejdżan, państwa Azji i Afryki |
| 11 | Jednolite Przedsiębiorstwo „Systemy Informacji Przestrzennej” | · Technologie informacyjne i telekomunikacyjne, projektowanie, rozwój i tworzenie systemów informacji geograficznej. | Rosja, Egipt, Chiny |
| 14 | S.A „Izmieritel” | · Opracowanie i produkcja sprzętu elektronicznego. | Rosja |
| 15 | Biuro projektowe „Luch” | · Produkcja urządzeń i ich elementów do zasilania antenowego. | Rosja |
| 16 | S.A „Pieleng” | · Produkcja zaawansowanych technologicznie produktów optoelektronicznych do szerokiego zastosowania. | Rosja, kraje WNP, ZEA, Indie, Chiny |
| 17 | S.A. ,,140 Zakład Naprawczy” | · Główne przedsiębiorstwo remontu i modernizacji bojowych wozów piechoty i czołgów. · Modernizowany czołg T-72BM, wóz bojowy „Kajman”, wóz pancerny „Zashchitnik”. | Jemen, Wybrzeże Kości Słoniowej |
| 18 | 558 Zakład Naprawy Samolotów | · Naprawa i modernizacja różnego typu sprzętu lotniczego: samolotów typu Su-22, Su-25, Su-27, Su-30, MiG-29, An-2 oraz śmigłowców Mi-8 (Mi-17, Mi-171), Mi-24 (Mi-35)· Opracowanie i produkcja: systemów ochrony radiotechnicznej sprzętu lotniczego przed uderzeniem precyzyjnej broni rakietowej, i taktycznych bezzałogowych zespołów powietrznych („Grif”, „Bekard”, „Kondor”, „Moskit”) | Rosja, Serbia, 30 krajów Europy, Azji, Bliskiego Wschodu, Ameryki, Afryki |
| 19 | S.A. Alevkurp | · Opracowanie i produkcja zaawansowanych przeciwlotniczych systemów rakietowych.· Głęboka modernizacja istniejących systemów obrony powietrznej.· Opracowanie półaktywnego badania radarowego.· Opracowanie i produkcja seryjna urządzeń i systemów radioelektronicznych.· Prowadzenie prac badawczych w radiotechnice oraz w zakresie kierowania rakietami przeciwlotniczymi.· Zmodernizowane kompleksy rakietowe: ,,Piechora”- 2BM, „Alebarda”, ,,Kwadrat-M” | Rosja, Turkmenistan, Azerbejdżan, Mjanma,państwa Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji. |
| 20 | Zakład Badawczo- Produkcyjny „VOLATavto” | · Opracowanie i modernizacja: mobilnych platform do umieszczania sprzętu, aparatury i części funkcjonalnych uzbrojenia i sprzętu wojskowego, systemów mobilnych (zespołów) i elektronicznych systemów rozpoznania, systemów reaktywnych systemów salwo- ogniowych i rakietowych, samobieżne dział artyleryjskich i moździerzy na podwoziu samochodowym (pojazd bojowy wieloprowadnicowa wyrzutnia rakietowa ,,Polonez”, specjalne wozy: „Smerch”, S-300). | Rosja |
| 21 | Mińska Fabryka Traktorów Kołowych (MZKT-VOLAT), | · Wozy pancerne „Volat” · Produkcja specjalnych podwozi kołowych i samochodów ciężarowych o zwiększonej ładowności i zdolnościach terenowych. · Podwozia i platformy: S-300, S-400, „Iskander”, „Buk”, „Topol”, „Jars” | Rosja, Turcja, ZEA, Egipt, inne kraje (22) |
| 22 | Fabryka Elektromechaniki Precyzyjnej | · Produkcja perspektywicznej broni rakietowej (rakiet przeciwlotniczych), zapewniająca pełny cykl produkcyjny, obejmujący różne rodzaje pocisków (rakiety kierowane).· System rakietowy „Polonez”.· Bomby lotnicze małego kalibru do wykorzystania przez bezzałogowe statki powietrzne.· Zmodernizowane rakiety 122 mm dla systemów „Grad” i „Belgrad”. | Rosja, Chiny, inne państwa |
| 23 | Orszański Zakład Naprawy Samolotów | · Jest wiodącym przedsiębiorstwem w Republice Białorusi w zakresie remontów i modernizacji różnych modyfikacji śmigłowców Mi-2, Mi-8 (Mi-17), Mi-24 (Mi-35), Mi-26. | Rosja, WNP |
| 24 | Przemysłowo- techniczny klaster „Ustje” | · Modernizacja rakiet przeciwpancernych i lotniczych pocisków kierowanych. · Produkcja broni strzeleckiej i amunicji | b.d. |
Źródło: opracowanie własne.
Do struktury ,,Goskomvoenpromu” wchodzą trzy przedsiębiorstwa, które zajmują się wyłącznie eksportem produkcji KWP oraz promowaniem białoruskich produktów sektora obronnego gospodarki na rynkach międzynarodowych, są to: ,,Belvneshpromservice”, ,,Belvnieszspectechnika”, ,,Belexport”. Oprócz organizacji, wchodzących bezpośrednio do struktury ,,Goskomvoenpromu”, w sektorze obronnym białoruskiej gospodarki funkcjonują inne przedsiębiorstwa, na przykład holding „BelOMO”, który łączy w sobie 5 zakładów i specjalizuje się w opracowywaniu, projektowaniu i produkcji urządzeń i systemów laserowych, optoelektronicznych i optomechanicznych, stosowanych na ziemi i w kosmosie, na wodzie i pod wodą[26]. Holding zajmuje się produkowaniem celowników (w tym laserowych), urządzeń naprowadzających dla wozów bojowych i ręcznej broni z czego 10% produkcji specjalnego przeznaczenia idzie na rynek rosyjski a 3% na inne kraje poza WNP[27]. Jak widzimy, ten sektor białoruskiej gospodarki ma dosyć dynamicznie rozwijającą się infrastrukturę i procesy produkcyjne. W procesach techniczno- przemysłowych w tym sektorze nadal ważną role gra Rosja.
Białorusko- rosyjska współpraca techniczno- militarna
Rosją bez wątpienia jest kluczowym partnerem oraz podstawowym kierunkiem dla eksportu produkcji białoruskiego sektora zbrojeniowego. Oprócz tego, niektóre przedsiębiorstwa i firmy naukowo- rozwojowe są bezpośrednio zorientowane na obsługę zapotrzebowania sektora obronno-przemysłowego Federacji Rosyjskiej. Jest to uwarunkowane tym, że białoruski sektor gospodarki obronnej jest odłamkiem gigantycznego radzieckiego kompleksu obronnego i jego dalsze funkcjonowanie oraz rozwój w całości było i pozostaje uzależnione od gospodarczych więzi z Rosją. Chociaż w ostatnich latach Białoruś próbuje znaleźć inne kierunki eksportu i rozwijać niezależną od Rosję współpracę techniczno-wojskową za cel stawiając sobie Chiny, jednak całkowicie osłabić zależności od Rosji nie jest w stanie.
Według oficjalnych danych za rok 2017, 99 białoruskich przedsiębiorstw dostarczało 1880 składników i elementów zbrojeniowych dla 255 przedsiębiorstw kompleksu obronno- przemysłowego Federacji Rosyjskiej. Udział eksportu z Białorusi w zamówieniach obronnych Rosji wynosi około 15%[28]. W roku 2019 udział eksportu białoruskiej produkcji specjalnego przeznaczenia do Rosji wynosił 30% całego eksportu przedsiębiorstw KWP[29]. Na liście eksportowanych towarów znalazły się: podwozia wieloosiowe, przyrządy optyczne, systemy nawigacyjne oraz kamery termowizyjne. Z kolei, 940 rosyjskich przedsiębiorstw dostarcza 4000 rodzajów produktów dla 67 przedsiębiorstw białoruskiego sektora obronnego. W latach 2018- 2019 obrót handlowy między Białorusią i Rosją w obszarze militarnym wyniósł 600 mln USD [30].
Długoletnia współpraca wojskowo- techniczna Białorusi i Rosji w ramach Państwa Związkowego oraz rozwoju Regionalnego Zgrupowania Wojskowego jest głównym elementem procesu integracyjnego i opiera się na całym systemie dwustronnych umów, traktatów i wspólnych programów rozwojowo- technicznych, m.in. na:
– Umowie między Rządem Federacji Rosyjskiej i Rząd Republiki Białoruś o współpracy wojskowo- technicznej (od 1993 roku, ratyfikowana w 1997 roku);
– Umowie między Rządem Federacji Rosyjskiej a Rządem Republiki Białoruś o współpracy przemysłowej i naukowo-technicznej przedsiębiorstw przemysłu obronnego (od roku 1994). Na podstawie dokumentu „strony zobowiązują się do utrzymania, na wzajemnie korzystnych zasadach, istniejącej współpracy przemysłowej i naukowo- technicznej między przedsiębiorstwami przemysłu obronnego w zakresie rozwoju, produkcji wyrobów wojskowych i wyrobów o przeznaczeniu gospodarczym, świadczenia usług wojskowych, a także współpracy w zakresie dostaw niezbędnych do tego materiałów, półproduktów, podzespołów, sprzętu edukacyjnego i pomocniczego”[31].
– Umowie między Rządem Republiki Białoruś a Rządem Federacji Rosyjskiej o ujednoliconej procedurze kontroli eksportu (z dnia 13 kwietnia 1999 roku).
– Umowie między Rządem Republiki Białoruś a Rządem Federacji Rosyjskiej w sprawie procedury współdziałania przy wywozie produktów wojskowych do krajów trzecich (z dnia 6 lipca 2000 roku).
– Umowie między Rządem Republiki Białoruś a Rządem Federacji Rosyjskiej o wzajemnej ochronie praw do wyników działalności intelektualnej wykorzystywanych i uzyskanych w ramach dwustronnej współpracy wojskowo- technicznej (z dnia 21 kwietnia 2005 roku).
– Umowie między Republiką Białorusi a Federacją Rosyjską o rozwoju współpracy wojskowo-technicznej (podpisana w Moskwie 10 grudnia 2009 roku).
-Umowie między Rządem Republiki Białoruś a Rządem Federacji Rosyjskiej o realizacji programu współpracy wojskowo- technicznej między Republiką Białorusi a Federacją Rosyjską do 2020 r. (z dnia 25 grudnia 2013 roku). Uwzględniała nie tylko ścisłą współpracę naukowo-techniczną, ale również integrację przedsiębiorstw KWP.
W celach realizacji współpracy w dziedzinie techniczno- wojskowej była powołana i do dnia dzisiejszego funkcjonuje Komisja Międzyrządowa w Dziedzinie Współpracy Wojskowo- Technicznej. Składa się ona z białoruskiego ,,Goskomvoenpromu” i Federalnej Służby Współpracy Wojskowo- Technicznej. Chociaż w ostatnich latach proces głębokiej integracji oddzielnych przedsiębiorstw i sektorów obronnych został zahamowany, tym nie mniej połączenie niektórych branż w celach realizacji wspólnych projektów technicznych nadal funkcjonuje. Na przykład od roku 2000 funkcjonuje międzypaństwowa finansowo- przemysłowa grupa „Systemy obronne”, która łączy przedsiębiorstwa Białorusi i Rosji. Podstawą dla tego rozwiązania stała się Umowa między Rządem Federacji Rosyjskiej, Rządem Republiki Armenii i Rządem Republiki Białorusi w sprawie utworzenia międzypaństwowej grupy finansowo- przemysłowej ,,Systemy obronne” ( zaktualizowana w 2016 roku).
Grupa „Systemy obronne” jest strukturą zarządzaną centralnie, o czym mówi art: 3 umowy: „Organizacje- członkowie międzypaństwowej grupy finansowo- przemysłowej, kierując się ustawodawstwem państw stron, upoważniają Otwartą Spółkę Akcyjną ,,Systemy Obronne” (Moskwa), na podstawie umowy, do koordynowania ich działalności gospodarczej i prowadzenia spraw międzypaństwowych grupy finansowej i przemysłowej”[32]. Do grupy tej weszło 6 rosyjskich i 6 białoruskich organizacji, które zajmowały się realizacją wspólnego projektu modernizacji systemów obrony powietrznej „Pieczora-2M”. Ze strony białoruskiej weszły: Holding „Agat”S.A., „Peleng”, S.A. Alevkurp, ,,Miński Zakład Traktorów Kołowych”(MZKT-VOLAT), S.A „Volatavto”, ,,2566 Zakład Naprawy Broni Elektronicznej”. Pomimo podejmowanych przez rosyjskie OPK i Ministerstwo Obrony FR prób, by zmniejszyć zależność od białoruskiego przemysłu zbrojeniowego, Białoruś pozostaje ważnym segmentem w procesie modernizacji i produkcji podstawowych elementów wojskowo-technicznych. Rosja przez długie lata była zainteresowana całkowitym zintegrowaniem tych przedsiębiorstw ze swoim systemem obronno- przemysłowym. Tylko MZKT w ostatnich latach eksportowało do Rosji 50% swojej produkcji przeznaczenia wojskowego. Zakład produkuje podwozia i platformy mobilne dla strategicznego systemu rakietowego ,,Topol-M”, operacyjno- taktycznego systemu rakietowego ,,Iskander”, wielofunkcyjnego, wysoce mobilnego systemu obrony przeciwlotniczej średniego zasięgu ,,Buk-M2E” oraz wyrzutni rakiet ,,Uragan-1M”, „Bastion” i innych[33].W 2019 roku MZKT podpisało długoterminowy kontrakt (do 2025 roku) na dostawę podwozi dla rosyjskiego OPK[34].
Oprócz wymienionych kierunków współpracy i kooperacji technicznej, białoruskie przedsiębiorstwa sektora obronnego biorą udział w realizacji wspólnych projektów w ramach funkcjonowania państwa związkowego. W roku 2019 były realizowane 4 naukowo- techniczne programy „Promień”, ,,Autoelektronika”, „Technologia- SG, „Parytet”. Wielkość środków skierowanych na realizację tych programów wynosiło około 47 mln USD [35]. W roku 2020 było realizowanych 7 takich programów: ,,Kompleks-SG”, ,,Bezpieczeństwo-SG”, „Novopol”, „Addytywność”, ,,Bezpieczeństwo radioaktywne”, „Uskoritel-SG”, „Adaptacja społeczna”[36]. Można przypuszczac, że w warunkach izolacji, Moskwa będzie próbować zrealizować zamiary „prywatyzacji” części zakładów białoruskiego KWP. Jeszcze w roku 2012 rosyjska korporacja „Roskosmos” próbowała wykupić 48,9% akcji holdingu „Peleng”,[37] nie mniej jednak do sprzedaży nie doszło[38]. Teraz, w warunkach krytycznej zależności politycznej od Rosji, A. Łukaszenka może się zgodzić na sprzedaż aktywów państwowych białoruskiego sektora obronnego.
Dywersyfikacja
W ostatnich latach władze Białorusi skierowały swoje wysiłki na poszukiwanie nowych partnerów i rynków zbytu dla produkcji przeznaczenia wojskowego. Związane to było z następującymi przyczynami:
- Wzrostem politycznej i gospodarczej presji ze strony Rosji
- Dążeniem do ograniczenia zależności eksportu przemysłu białoruskiego od rynku rosyjskiego.
- Modernizacją przez Rosję własnego sektora obronnego i zmniejszeniem zależności SO od partnerów zewnętrznych.
- Modernizacją i wzrostem konkurencyjności sektora obronnego Białorusi.
- Produkcją nowych elementów systemów uzbrojenia.
Wśród największych i stabilnych partnerów Białorusi jest Azerbejdżan. Według różnych informacji, eksport produkcji przeznaczenia wojskowego i usług z nią związanych wyniósł od 2,5 do 3 mld USD [39]. Na przykład od 2002 do 2012 roku Azerbejdżan zakupił od Białorusi 153 czołgi T-72 (w sumie Mińsk wówczas wyeksportował 271 czołgów), 120 holowanych systemów artyleryjskich D- 30 kalibru 122 mm, 12 samobieżnych dział artyleryjskich 2S7 ,,Pion” kalibru 203 mm, 60 kołowych transporterów opancerzonych BTR-70, 11 samolotów szturmowych Su- 25. Mińska firma „Tetraedr” zmodernizowała dla azerbejdżańskich sił powietrznych sowieckie systemy rakietowe obrony powietrznej C-125M „Peczora” i 9K33M3 „Osa-AKM”. W latach 2017- 2018 Białoruś sprzedała do Azerbejdżanu systemy rakietowe „Polonez” oraz stację walki elektronicznej (EW) ,,Groza-S”. Stacja ta umożliwia: wykrywanie dronów (UAV) i śledzenie ich ruchu, a także wykrywanie i tłumienie kanałów sterowania UAV. Suma kontraktu wyniosła około 170 mln USD [40]. W roku 2020 Białoruś i Azerbejdżan podpisały kolejny plan współpracy wojskowo- technicznej na 2021 rok.
Do wydarzeń 2020 roku na Białorusi, rozwijała się również wojskowo-techniczna współpraca z Ukrainą. Strony uruchomiły szereg wspólnych projektów: produkcję systemów rakiet przeciwpancernych „Skif”, „Shershen” i „Karaka”- l, a także białorusko- ukraiński system obrony powietrznej krótkiego zasięgu T38- ,,Stilet” z przeciwlotniczymi pociskami kierowanymi T-382 opracowanymi w ,,Łucz KB” w Kijowie.[41] Innym perspektywicznym kierunkiem współpracy techniczno- wojskowej są kraje Azji i Bliskiego Wschodu. W ostatnich latach były realizowane następne programy i projekty:
- Opracowane przez białoruskich producentów sprzętu na potrzeby klientów azjatyckich: Mińska Fabryka Ciągników Kołowych opracowała dla Zjednoczonych Emiratów Arabskich pociąg drogowy MZKT- 741351 do transportu różnych pojazdów opancerzonych. W roku 2017 ,,Beltechexport”, jeden z największych białoruskich eksporterów broni, podpisał kontrakt o wartości 15,7 mln USD z Siłami Zbrojnymi Zjednoczonych Emiratów Arabskich, w ramach którego ,,Beltechexport” będzie świadczyć usługi konserwacji i renowacji systemów radarowych[42].
- Współpraca inwestycyjna, wpis zagranicznych firm na listę właścicieli białoruskich producentów sprzętu wojskowego. Na przykład w 2015 roku firma ADCOM Systems (ZEA) przejęła białoruski „KB INDELA”, który jest wiodącym projektantem i producentem bezzałogowych statków powietrznych typu śmigłowcowego w WNP (w 2018 roku kompania zintegrowana z firmą ,,Bezzałogowe helikoptery”).
- Świadczenie usług w zakresie modernizacji sprzętu wojskowego produkcji radzieckiej, realizowane w obiektach kompleksu wojskowo- przemysłowego Białorusi. W marcu 2021 roku w Birmie publicznie zademonstrowano zestaw rakiet przeciwlotniczych ,,Kvadrat-M”, zmodernizowany przez firmę ,,Alevkurp”.
- Bezpośredni transfer zagranicznych technologii na Białoruś. W tym przypadku przykładem jest wprowadzenie narodowego programu rakietowego wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych „Polonez”[43]. Jest to odpowiednik chińskiego, eksportowego, uniwersalnego systemu rakietowego GATTS (General Army Tactical Strike System). Jego cechy konstrukcyjne umożliwiają wystrzeliwanie z wyrzutni (PU) nie tylko pocisków kierowanych kilku typów, ale także pocisków operacyjno- taktycznych[44].
Wnioski
1. Be względu na modernizację i rozwój przedsiębiorstw sektora obronnego Republiki Białoruś, Rosja będzie pozostawać najważniejszym partnerem w strefie współpracy wojskowo- technicznej. Jest bardzo prawdopodobne, że w efekcie zachodniej polityki sankcji i izolacji, ta zależność może krytycznie się zwiększyć, co również doprowadzi do przyspieszenia integracji odrębnych segmentów białoruskiego sektora zbrojeniowego z rosyjskim.
2. Bez względu na sankcje, władze białoruskie będą rozwijać inne kierunki współpracy z krajami trzecimi w strefie współpracy wojskowo- technicznej oraz zwiększać sprzedaż produkcji przeznaczenia wojskowego. KWP jest specyficznym komponentem gospodarki białoruskiej i będzie potrzebować odrębnego podejścia i reformy w okresie transformacji. To również oznacza, że musi on być zachowany i rozwijany w perspektywie długofalowej.
Autor analizy: Pavel Usov
[1]Д. Лавникевич, А. Братерский, Белорусы остались без западного оружия, https://www.gazeta.ru/politics/2016/02/25_a_8092781.shtml?updated, (dostęp: 10.06.2021).
[2]Лукашенко показали белорусские пистолеты и автоматы, https://www.belta.by/video_official/getRecord/7431/, (dostęp: 15.06.2021).
[3]Trends and International Arms Transfers, 2020. SIPRI fact sheet, https://sipri.org/sites/default/files/2021-03/fs_2103_at_2020.pdf, (dostęp: 15.06.2021).
[4]Беларусь завершиа передачу Сербии четырех истребителей МиГ- 29, https://armstrade.org/includes/periodics/news/2021/0611/131063121/detail.shtml, ( dostęp: 15.06.2021).
[5]ВПК Республики Беларусь, 22 июля 2019, https://topwar.ru/160295-vpk-respubliki-belarus.html, (dostęp: 15.06.2021).
[6] Госкомвоенпром подвел итоги деятельности в 2019 году и определил задачи по развитию на 2020 год, https://www.bvpservice.by/en/node/268, (dostęp: 15.06.2021).
[7]Ibidem.
[8]Государственный военно-промышленный комитет Республики Беларусь. Официальная страница, https://www.vpk.gov.by/about/, (dostęp: 18.06.2021).
[9]Белорусский экспорт военной продукции в 2018 году превысил $1 млрд Госкомвоенпром, https://interfax.by/news/policy/raznoe/1252611/, (dostęp: 18.06.2021).
[10]Экспорт белорусского ВПК по итогам 2018 г превысит 1 млрд долл, https://primepress.by/news/ekonomika/eksport_belorusskogo_vpk_po_itogam_2018_g_prevysit_1_mlrd_doll-7222/, (dostęp: 18.06.2021).
[11]Беларусь в 2018 году увеличила экспорт товаров и услуг на 14,9% до $42 млрд, https://www.belta.by/economics/view/belarus-v-2018-godu-uvelichila-eksport-tovarov-i-uslug-na-149-do-42-mlrd-336189-2019/, (dostęp: 18.06.2021).
[12]Сергей Гурулев: в прошлом году Беларусь продала продукции военного назначения на 1 миллиард долларов, (Опубликовано: 18 мая 2017), https://www.sb.by/articles/sergey-gurulev-v-proshlom-godu-belarus-prodala-produktsii-voennogo-naznacheniya-na-1-milliard-dollar.html, (dostęp: 21.06.2021).
[13]Белорусский экспорт военной продукции в 2018 году превысил $1 млрд– Госкомвоенпром, https://interfax.by/news/policy/raznoe/1252611/, (dostęp: 21.06.2021).
[14]В Госкомвоенпроме подвели итоги деятельности в 2017 году и определили задачи по развитию на 2018 год, https://www.vpk.gov.by/news/comm_news/v_goskomvoenprome_podveli_itogi_deyatelnosti_v_2017_godu_i_opredelili_zadachi_po_razvitiyu_na_2018_g.html, (dostęp: 21.06.2021).
[15]About SIPRI’s data on arms transfers, https://sipri.org/sites/default/files/2021-03/fs_2103_at_2020.pdf, (dostęp: 18.06.2021).
[16]Беларусь попала в ТОП-20 мировых лидеров по экспорту вооружений, https://www.belvpo.com/91354.html/, (dostęp: 19.06.2021).
[17]Государственный военно-промышленный комитет Республики Беларусь. Официальная страница, https://www.vpk.gov.by/about/ (dostęp: 18.06.2021).
[18]Р. Головченко, Интеграция, кооперация, модернизация. Особенности военно- технического сотрудничества Республики Беларусь с иностранными государствами, https://www.vpk.gov.by/upload/iblock/788/78825d10bd2c9546e14aa8e728ef6212.pdf, (dostęp:15.06.2021).
[19]Warto zaznaczyć że w ,,Goskomvoenpromie” w swoim czasie pracował dzisiejszy P. Golovczenko (w latach 2009- 2013 jako pierwszy zastępca kierownika a w latach 2018- 2020 jako kierownik komitetu).
[20]Р. Головченко, Интеграция, кооперация, модернизация. Особенности военно-технического сотрудничества Республики Беларусь с иностранными государствами, https://www.vpk.gov.by/upload/iblock/788/78825d10bd2c9546e14aa8e728ef6212.pdf, (dostęp:15.06.2021).
[21]https://www.belta.by/economics/view/chistaja-pribyl-organizatsij-goskomvoenproma-v-2020-godu-sostavila-br2706-mln-426284-2021/, (dostęp:15.06.2021).
[22]В Госкомвоенпроме подвели итоги деятельности в 2017 году и определили задачи по развитию на 2018 год, https://www.vpk.gov.by/news/comm_news/v_goskomvoenprome_podveli_itogi_deyatelnosti_v_2017_godu_i_opredelili_zadachi_po_razvitiyu_na_2018_g.html, (dostęp:17.06.2021).
[23]Чистая прибыль организаций Госкомвоенпрома в I полугодии выросла на 7,9%, https://www.belta.by/economics/view/chistaja-pribyl-organizatsij-goskomvoenproma-v-i-polugodii-vyrosla-na-79-312788-2018/, (dostęp:15.06.2021).
[24] В Госкомвоенпроме подвели итоги деятельности в 2020 году и определили задачи по развитию на 2021 год, https://www.vpk.gov.by/news/comm_news/goskomvoenprom-podvel-itogi-deyatelnosti-v-2020-godu-i-opredelil-zadachi-po-razvitiyu-na-2021-god-.html, (dostęp:17.06.2021).
[25] https://myfin.by/bank/kursy_valjut_nbrb/usd/01-06-2020).
[26] Официальный сайт, http://belomo.by/about/info, (dostęp: 18.06.2021).
[27] Информационный меморандум по ОАО ММЗ имени С.И.Вавилова – управляющая компания холдинга БелОМО.
[28]Военно-техническое сотрудничество России и Беларуси: перспективы и риски, https://eurasia.expert/voenno-tekhnicheskoe-sotrudnichestvo-rossii-i-belarusi-perspektivy-i-riski/, (dostęp:20.06.2021).
[29]Госкомвоенпром: Беларусь и Россия заинтересованы в развитии военно-технического сотрудничества, https://www.belta.by/society/view/goskomvoenprom-belarus-i-rossija-zainteresovany-v-razvitii-voenno-tehnicheskogo-sotrudnichestva-403998-2020/, (dostęp:20.06.2021).
[30]Беларусь в 2018 году продала оружия более чем на миллиард долларов, https://sputnik.by/economy/20190207/1039957386/Belarus-v-2018-godu-prodala-oruzhiya-bolee-chem-na-milliard-dollarov.html, (dostęp:20.06.2021).
[31]Соглашение между Правительством Республики Беларусь и Правительством Российской Федерации о производственной и научно-технической кооперации предприятий оборонных отраслей промышленности от 20 мая 1994 г.
[32] СОГЛАШЕНИЕ между Правительством Российской Федерации, Правительством Республики Армения и Правительством Республики Беларусь о создании межгосударственной финансово-промышленной группы ,,Оборонительные системы” (с изменениями на 30 ноября 2016 года).
[33]Р. Головченко, Интеграция, кооперация, модернизация. Особенности военно-технического сотрудничества Республики Беларусь с иностранными государствами, https://www.vpk.gov.by/upload/iblock/788/78825d10bd2c9546e14aa8e728ef6212.pdf, (dostęp:15.06.2021).
[34]МЗКТ заключил договор на поставки шасси в Россию до 2025 года, https://sputnik.by/economy/20190207/1039956233/MZKT-zaklyuchil-dogovor-na-postavki-shassi-v-Rossiyu-do-2025-goda.html, (dostęp: 20.06.2021).
[35]На реализацию программ Союзного государства в 2019 году выделили 3,5 млрд рублей, https://tass.ru/ekonomika/7736029, (dostęp: 22.06.2021).
[36]В рамках Союзного государства идет подготовка семи проектов в области ВТС, https://tass.ru/armiya-i-opk/7735915, (dostęp: 22.06.2021).
[37]Produkcja „Pelengu” jest wykorzystywana w systemach naprowadzenia rakiet balistycznych.
[38]Ю.Зверев. Военно-техническое сотрудничество России и Беларуси: перспективы и риски, 01.11.2017, https://eurasia.expert/voenno–tekhnicheskoe–sotrudnichestvo–rossii–i–belarusi–perspektivy–i–riski, (dostęp: 22.06.2021).
[39]Беларусь продала Азербайджану ,,оружие победы”, https://naviny.online/article/20210424/1619268007-belarus-prodala-azerbaydzhanu-oruzhie-pobedy, (dostęp: 21.06.2021).
[40]Ibidem.
[41]ВПК на экспорт: как Белоруссия укрепляет позиции на мировом рынке вооружений, https://russian.rt.com/ussr/article/476251-belorussiya-oruzhiye-eksport, ( dostęp: 21.06.2021).
[42]Tamże.
[43]Будущее белорусского ВПК во многом зависит от успехов в Азии, https://belarusinfocus.info/by/p/7303, (dostęp: 21.06.2021).
[44]Беларусь продала Азербайджану ,,оружие победы”, https://naviny.online/article/20210424/1619268007-belarus-prodala-azerbaydzhanu-oruzhie-pobedy, ( dostęp: 21.06.2021).
