Czystki polityczne w białoruskim sektorze państwowym: cele, mechanizmy, skutki społeczno – gospodarcze

Nowa fala represji

Informacje o fali zwolnień z pracy ludzi podejrzanych o nielojalność wobec reżimu A. Łukaszenki zaczęły pojawiać się w białoruskich mediach niezależnych w połowie listopada 2021r. Zwolnienia odnotowywano w całym kraju, w dziesiątkach instytucji publicznych i przedsiębiorstw państwowych. Dotknęły one resortów siłowych, administracji państwowej, szpitali, szkół, uniwersytetów, muzeów, kolei, leśnictwa, zakładów przemysłowych, elektrowni i sieci energetycznych, banków^[1]. Osoby represjonowane informują, że listy kandydatów do zwolnienia do zakładowych administracji wysyła KGB.

Warto zaznaczyć, że czystki polityczne na Białorusi trwają cały czas, począwszy od sierpnia 2020 r. Z urzędów, instytucji kultury i przedsiębiorstw państwowych usuwano ludzi, którzy aktywnie wyrażali swoje poglądy lub zostali zatrzymani za udział w protestach^[2]. Już w listopadzie 2020 r. ośrodek analityczny iSANS informował o zwolnieniu 700 pracowników resortu spraw wewnętrznych oraz 40 pracowników Komitetu Śledczego, którzy w trakcie kampanii wyborczej złożyli swoje podpisy pod listami poparcia dla konkurentów A. Łukaszenki^[3]. Do końca 2020 r. z powodów politycznych pracę w strukturach MSW straciło około 1000 osób^[4]. Skala represji była jednak dość umiarkowana, ponieważ dotknęła ok. 2% funkcjonariuszy (liczba zatrudnionych przez MSW wynosi ponad 46 tys., w tym pracowników Komitetu Śledczego jest ok. 3.5 tys.). W listopadzie 2020 r. według ocen iSANS odsetek funkcjonariuszy aparatu centralnego oraz departamentów obwodowych MSW, krytycznie nastawionych wobec władz sięgał 80%^[5]. Rok później zrzeszenie byłych funkcjonariuszy białoruskich resortów siłowych BYPOL poinformowało o planach władz, by do końca 2021 r. usunąć z aparatu centralnego MSW 500 osób ,,nielojalnych” – czyli połowę jego składu osobowego^[6].

230 000 zwolnionych z pracy

Pod koniec 2021 r. dziennikarze i blogerzy informowali, że w niektórych urzędach oraz przedsiębiorstwach państwowych zwolnienia z powodów politycznych sięgają 25% zatrudnionych^[7]. Na przykład, w fabryce czekolady ,,Kommunarka” planowano zwolnić 300 osób z 1.5 tysięcznej załogi^[8]. Podobna skala represji miała dotknąć kadry producenta płytek ceramicznych ,,Biarozabudmateriały”. Z załogi liczącej 1100 osób na czarnej liście znalazło się 300 osób. 25 wykładowców zwolniono z Białoruskiej Państwowej Akademii Sztuki a do Narodowego Muzeum Historii i Kultury Białorusi KGB wysłało listę kandydatów do zwolnienia, na której zaznaczono 49 nazwisk z personelu muzeum liczącego 170 osób^[9].

W większości nagłośnionych przez blogerów i dziennikarzy przypadków, z powodów politycznych zwolniono poniżej 10% pracowników. Według informacji blogera Antona Matolki, Narodowy Banku Białorusi planował pozbyć się 180 osób z ok. 2000 zatrudnionych^[10]. 160 osób miało zostać zwolnionych z Mińskich Zakładów Mechanicznych im. Wawiłowa, produkujących celowniki dla wojska. Załoga fabryki to ok. 1800 osób. Państwowa huta szkła ,,Homelszkło” zaplanowała zwolnić 100 osób z 1900 zatrudnionych, z kolejnymi 200 podejrzanymi o nielojalność miały się odbyć ,,rozmowy profilaktyczne”^[11]. Leśnictwo w Bychowie (na wschodzie Białorusi), liczące ok. 360 pracowników, miało pozbyć się 18 osób^[12]. Ze szpitala w Mozyrze zwolniono 10 lekarzy (ze 140)^[13]. Lista kandydatów do zwolnienia wysłana do Białoruskich Kolei wynosi 1,5 tys. osób (na 75 tys. zatrudnionych)^[14].

Według Białoruskiego Urzędu Statystycznego, w sektorze państwowym (administracji, armii, instytucjach oświaty, ochronie zdrowia, przedsiębiorstwach państwowych, itd.) w roku 2020 pracowało 2.3 mln osób, czyli 54% ogółu zatrudnionych^[15]. Jeżeli w całym kraju czystki polityczne dotknęły 10% pracowników sektora państwowego, liczba zwolnionych może sięgać nawet 230 tys.

Belstat w okresie od stycznia do listopada roku 2021 nie odnotował jednak wzrostu liczby osób zwolnionych^[16]. Opublikowane przez urząd liczby świadczą jedynie o powolnym spadku zatrudnienia. W tym okresie liczba osób przyjętych do pracy wynosiła jedynie 91% liczby osób zwolnionych. Jest to o 1 punkt procentowy mniej, niż w 2020 r. i o 8 punktów procentowych mniej, niż w przedkryzysowym roku 2019^[17]. Największy odsetek osób zatrudnionych straciły duże przedsiębiorstwa, zwłaszcza w sektorze budownictwa i przemysłu^[18].

Mechanizm represji

W większości opisanych w mediach przypadków zwolnieni z pracy opowiadali, że listy nielojalnych wobec A. Łukaszenki osób przychodziły do kierowników urzędów  bezpośrednio z KGB. W niektórych sytuacjach czystki przygotowywały i przeprowadzały wyspecjalizowane jednostki wewnętrzne instytucji państwowych. Zwolnieniami politycznymi na kolei, według portalu Zerkalo.io, kierował zastępca dyrektora Białoruskich Kolei ds. bezpieczeństwa Ihar Kazłouski. Jego stanowisko utworzono w 2021 r.^[19]. Wcześniej pracował on w służbach specjalnych^[20].

Dział bezpieczeństwa wewnętrznego to jednostka organizacyjna, składająca się z byłych lub czynnych pracowników służb specjalnych. To on kierował czystkami w Państwowym Komitecie Ekspertyz Sądowych. Niektóre działy tego zakładu medycyny sądowej straciły nawet połowę swoich pracowników^[21]. Zwolnieni z pracy informują, że działy bezpieczeństwa w zakładach przemysłowych i mediach państwowych władze obsadzają byłymi funkcjonariuszami służb specjalnych i milicji^[22]. Funkcjonariuszy wysyła się również na stanowiska zastępców dyrektorów do spraw ideologii. To oni dokonują czystek oraz sprawują nadzór polityczny nad pracownikami^[23].Można więc wnioskować, że w białoruskich instytucjach państwowych powstał kolejny organ nadzoru politycznego. W odróżnieniu od istniejących od 17 lat zastępców dyrektorów do spraw ideologii, działy i zastępcy dyrektorów do spraw bezpieczeństwa mają zajmować się nie propagandą i dostarczeniem pracowników na zorganizowane przez władze wiece, lecz poszukiwaniem i eliminacją wrogów reżimu.

Aby przeprowadzić masowe czystki polityczne białoruski aparat policyjny opracował duże zasoby danych^[24]. Listy zwolnionych sformowano w oparciu o kilka źródeł:

1) listy zatrzymanych za udział w protestach;

2) złożone do Centralnej Komisji Wyborczej listy poparcia dla konkurentów A. Łukaszenki w wyborach prezydenckich 2020 r. z zaznaczonymi na nich danymi osobowymi obywateli;

3) wideo i fotografie akcji protestu, na których udało się zidentyfikować ich uczestników (to, że opracowanie zdjęć z protestów 2020 roku nadal trwa, świadczy o tym, że służby specjalne opracowują te zdjęcia ręcznie, chociaż nie można wykluczyć zastosowania oprogramowania do automatycznej identyfikacji twarzy);

4) dane o lokacji telefonów komórkowych w dniach największych akcji protestacyjnych.

Można wnioskować, że przygotowania do szeroko zakrojonej czystki politycznej trwały wiele miesięcy. Najprawdopodobniej, po wygaszeniu protestów na początku 2021 r. aparat policyjny otrzymał rozkaz, aby zidentyfikować i zneutralizować aktywnych uczestników protestów oraz zwolnić z organizacji państwowych wszystkie osoby o poglądach ,,antypaństwowych”. O zdecydowanej postawie władz świadczy to, że pracowników zwalnia się bez względu na ich kwalifikacje oraz szkodę, którą zwolnienie może wyrządzić organizacji. Za odmowę zwolnień wśród specjalistów pracę stracili trzej kierownicy oddziału Białoruskich Kolei w Brześciu^[25]. Z tej samej przyczyny władze usunęły kilku wysokiego szczebla menedżerów oddziału kolei w Grodnie ^[26]oraz dyrektorkę Muzeum im. Janki Kupały w Mińsku^[27].

Cele czystek w aparacie państwowym

Dotknięte represjami osoby najczęściej mówiły, że zmuszano je do zwolnienia się przed 1 grudnia 2021 r. Zdaniem niektórych komentatorów, A. Łukaszenka postanowił ,,wyczyścić” urzędy i przedsiębiorstwa państwowe przed końcem roku, żeby zastraszone społeczeństwo nie przeszkadzało mu w przeprowadzeniu zaplanowanego na luty 2022 r. referendum w sprawie zmiany konstytucji^[28]. W grudniu 2021 r. A. Łukaszenka przyznał się do wydania ukazu o masowych zwolnieniach^[29]. Nie powiązał ich jednak z planowanym referendum. Stwierdził, że  represje mają samodzielny cel – wyeliminowanie prowodyrów, którzy mają odmienne od reżimu zdanie.

Korpus urzędniczy A. Łukaszenka postrzega w sposób podobny do armii. Świadczą o tym niedawno wprowadzone zmiany w ustawach „O Siłach Zbrojnych Republiki Białorusi” i „O stanie wyjątkowym”. Zgodnie z poprawkami, do zapewnienia porządku publicznego władze mogą wykorzystywać m.in. służby leśne, pracowników poczty, państwowych klubów sportowych. Pracownikom tych instytucji będzie można wydawać broń^[30]. Od kandydatów ubiegających się o zatrudnienie w urzędach i przedsiębiorstwach państwowych od października 2021 r. wymaga się rekomendacji z poprzedniego miejsca pracy. Rekomendacja ma koniecznie zawierać informację o ,,stosunku kandydata do instytucji państwowych i porządku konstytucyjnego”^[31].

Zwolnienie osób nielojalnych wobec reżimu może mieć również cel utylitarny – zredukowanie aparatu urzędniczego. To pozwala zaoszczędzić środki, tak potrzebne w okresie pogłębiającego się kryzysu gospodarczego^[32]. Program rozwoju społeczno – gospodarczego Białorusi na okres 2021 – 2025 przewiduje, że wzrost wynagrodzeń w sektorze publicznym zapewniony zostanie m.in. dzięki zredukowaniu liczby pracowników. Najprawdopodobniej, zaoszczędzone w taki sposób środki władze skierują na podwyższenie zarobków służbom, od których zależy przetrwanie reżimu. Do takich służb można zaliczyć milicję, prokuraturę, sądy, służby specjalne oraz organizacje akumulujące zasoby – urzędy podatkowe oraz Komitet Kontroli Państwowej.

„Jeśli kierujecie zespołem, to jesteście ludźmi państwowymi (i nie ma znaczenia, czy jest to przedsiębiorstwo prywatne, czy państwowe), zwłaszcza jeśli nosicie szelki lub pracujecie w aparacie państwowym. Rozumiecie, gdzie jesteście. W przeciwnym razie, uznamy to za zdradę ”- powiedział A. Łukaszenka w trakcie narady, na której przyznał się do masowego usuwania nielojalnych pracowników ze stanowisk kierowniczych^[33]. W mediach na razie nie pojawiły się jednak informacje, które świadczyłyby o zorganizowanych przez reżim czystkach w sektorze prywatnym. Są pojedyncze doniesienia, że władze grożą inspekcjami firmom, które przyjęły do pracy osoby zwolnione z sektora państwowego^[34]. Przerzucenia represji na sektor prywatny nie można wykluczać, zwłaszcza jeżeli reżim uzna wyniki czystek w sektorze państwowym za sukces. Zwolnienie wszystkich, których obwiniono by o nielojalność wobec władz, miałoby dramatyczny wpływ na zatrudnienie, ponieważ wymagałoby zwolnienia kolejnych 200 tys. osób. Represje dotknęłyby wtedy co najmniej 400 tys. osób lub każdego co 10 zatrudnionego, bo Wiktar Babaryka w 2020 roku przekazał do Państwowej Komisji Wyborczej 365 tys. podpisów. Dwaj kolejni przeciwnicy A. Łukaszenki –  Walery Capkała i Światłana Cichanouska zebrali odpowiednio 160 i 110 tys.

Skutki represji: spadek jakości usług publicznych

Bezpośrednim skutkiem czystek w administracji najprawdopodobniej będzie spowolnienie tempa pracy instytucji, drastyczny spadek innowacyjności oraz jakości świadczonych przez nie usług^[35]. Pogorszenia jakości usług z dużym prawdopodobieństwem można oczekiwać od państwowych instytucji ochrony zdrowia, transportu, edukacji, ochrony prawa, służb komunalnych, budowy dróg i nadzoru budowlanego. etc.

Obawiając się pociągnięcia do odpowiedzialności za najmniejsze rzeczywiste lub domniemane błędy, urzędnicy będą unikać podejmowania decyzji i wdrażania w życie inicjatyw, ponieważ kreatywność zawsze wiąże się z ryzykiem. Innowacyjności nie sprzyja również rozbudzona represjami nieufność w stosunku do kolegów i kierowników. Najprawdopodobniej, praca urzędników i pracowników przedsiębiorstw państwowych w dużej mierze będzie się sprowadzała do mechanicznego wykonania rozkazów coraz mniej profesjonalnej kadry kierowniczej. W sektorze przedsiębiorstw państwowych, który już przed 2020 r. trudno było zaliczyć do innowacyjnego, dalszy paraliż decyzyjny przyczyni się do pogłębienia problemów finansowych.

Fałszowanie statystyk

Kolejnym skutkiem represji jest ukrywanie i fałszowanie statystyk. Informowanie kierownika o niezadowalającym stanie rzeczy w powierzonej dziedzinie może narazić podwładnych na reperkusje. W sytuacji, gdy podwładni nie mają środków, żeby osiągnąć wytyczone przez kierownika cele, dość racjonalnym zachowaniem jest przekazanie ,,górze” sfałszowanych liczb. Praktyka ta znana jako ,,pripiski” jest rozpowszechniona w białoruskich urzędach i przedsiębiorstwach państwowych jeszcze od czasów ZSRR. Po represjach lat 2020-2021 znacząco się ona rozpowszechniła^[36].

Po tym jak latem 2021 r. UE wprowadziła sankcje wobec białoruskich producentów nawozów potasowych, paliw, ciężarówek i traktorów, władze Białorusi ukryły dużą część statystyk eksportowych. Z dostępu publicznego zniknęły dane o eksporcie produktów ropopochodnych, nawozów potasowych i azotowych, tworzyw sztucznych, maszyn, pojazdów lądowych, czyli głównych wyrobów przemysłu białoruskiego. Ukryte pozycje obejmują ok. 15% białoruskiego eksportu. Po rozpoczęciu się pandemii COVID-19 władze Białorusi ukryły również statystyki dotyczące śmiertelności. Od października 2021 r. przestały też publikować dane o liczbie emerytów – grupie społecznej, która najbardziej ucierpiała wskutek pandemii^[37].

Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że białoruskie władze coraz mniej rozumieją procesy zachodzące w gospodarce, coraz gorzej wyczuwają nastroje społeczne oraz mają coraz gorszą wiedzę na temat zasobów, którymi dysponuje państwo. Podwyższa to ryzyko podejmowania błędnych decyzji gospodarczych i politycznych. Równolegle, zaskakująco pozytywnym skutkiem czystek w sektorze państwowym (odnotowanym przez urzędników, nauczycieli oraz lekarzy) jest zmniejszenie roboty papierkowej ^[38]. Kierownictwo rzadziej wymaga tez od nich wykonania poleceń, nieprzewidzianych w umowach o pracę. Na przykład, zarządzenie premiera z 24 listopada 2021 r. pt. “O usprawnieniu gromadzenia informacji i działalności nauczycieli” mówi, że nauczyciel nie powinien informować organów opieki społecznej o zaległościach w opłacie czynszu rodzin swoich uczniów, o stanie pieców i kotłów gazowych w ich domach, o liczbie autonomicznych czujek pożarowych oraz o wykonaniu przez rodziny zaleceń lekarzy. Nauczyciele, w celu złożenia sprawozdania o przeprowadzeniu imprez szkolnych, już nie muszą dostarczać organom oświaty zdjęć i filmów ze szkolnych koncertów, itp.^[39].

Zmniejszenie obciążenia zbędnymi obowiązkami można wytłumaczyć kilkoma przyczynami. Z jednej strony, w wielu urzędach rozumieją już, że zdziesiątkowany aparat administracyjny nie jest w stanie wykonać wszystkich procedur oraz dostarczyć kierownictwu wszystkich danych (słusznie lub niesłusznie wymaganych). Z drugiej strony, kierownictwo jest coraz mniej zainteresowane w zbieraniu prawdziwych statystyk, które byłyby dowodem stale pogarszającej się sytuacji. Z niektórych relacji medialnych wynika, że rząd wręcz nakazał zaprzestać zbierania informacji statystycznej, które mogą postawić władze w niewygodnym świetle^[40].

Deprofesjonalizacja i zwiększenia ryzyka awarii

Naturalnym skutkiem masowych czystek politycznych jest deprofesjonalizacja. Z doniesień prasowych wynika, że największe szkody represje wyrządzają wśród stosunkowo nielicznej warstwy wysoko wykwalifikowanych pracowników. Przedstawicieli kadry kierowniczej na ,,czarnych listach” jest więcej, niż robotników niższego szczebla^[41]. Zwolnionych kierowników zastępują osoby o niższych kompetencjach, wyrażające poparcie dla reżimu lub nie sprzeciwiające się płynącym z góry poleceniom.

Zwolnienie specjalistów stworzyło problemy w pracy kolei^[42]. W mińskich szkołach zaobserwowano deficyt wykwalifikowanych nauczycieli^[43]. O bardzo trudnej sytuacji w sferze ochrony zdrowia informują działacze Fundacji Solidarności Medyków Białorusi^[44]. Władze zaczęły zwalniać nielojalnych pracowników branży medycznej tuż po wybuchu protestów, w których przypadkach lekarze wzięli aktywny udział w demonstracjach. Represje dotknęły dziesiątki placówek, w tym najlepsze w kraju szpitale specjalizujące się w leczeniu chorób onkologicznych, zakaźnych oraz leczeniu dzieci^[45].

W porównaniu z okresem sprzed  pandemii i protestów politycznych deficyt pracowników ochrony zdrowia wzrósł czterokrotnie. Z oficjalnej bazy ofert pracy http://gsz.gov.by/ wynika, że na początku 2020 r. w kraju brakowało 3 tys. medyków. W czerwcu 2021 r. brakowało już ponad 10 tys., zaś na początku stycznia 2022 r. brakowało ponad 11700 pracowników ochrony zdrowia, z czego prawie 4700 lekarzy^[46]. Oznacza to, że w kraju wakaty są na co 10 stanowisko lekarza – specjalisty. Co ciekawe, oficjalna statystyka nie odnotowała spadku zatrudnienia w branży medycznej. Według Belstatu, na poczatku 2021 r. w kraju pracowało 43 tys. lekarzy – trzysta osób więcej, niż na początku roku 2020^[47]. Jednym z wyjaśnień tej rozbieżności może być masowe przejście lekarzy ze szpitali państwowych do placówek prywatnych. Innym wytłumaczeniem może być to, że Belstat fałszuje statystyki.

Brak specjalistów może doprowadzić nie tylko do pogorszenia jakości edukacji lub opieki medycznej. Zwolnienia w zakładach przemysłowych i transporcie zwiększają ryzyko awarii. To właśnie pogorszeniem jakości zarządzania media tłumaczą rosnącą liczbę wypadków w zakładach chemicznych ,,Hrodna Azot”^[48]. Zwolnieniami specjalistów tłumaczą również to, że w 2021 r. liczba ujawnionych naruszeń zasad bezpieczeństwa ruchu kolejowego wzrosła o 70%^[49]. Najprawdopodobniej, władze będą próbować naprawić pogarszające się wskaźniki przedsiębiorstw państwowych  za pomocą nowych represji. Po pierwsze, awarie i problemy finansowe obiektywnie będą się nasilały i, podobnie do czasów stalinowskich, władzom będzie najłatwiej obarczyć odpowiedzialnością rozmaitych ,,szkodników”. Po drugie, pracownicy aparatu represji mają codziennie udowadniać swoją lojalność i niezbędność. Funkcjonariusz, nie demonstrujący gorliwości, może sam narazić się na represje. Gdy objęcie stanowiska kierowniczego będzie się wiązało z ryzykiem aresztu, w zakładach państwowych może zabraknąć chętnych, aby zastąpić odchodzących na emeryturę kierowników starszej generacji.

Odizolowanie się siłowików i urzędników od społeczeństwa

Z wysokim prawdopodobieństwem można stwierdzić, że najbardziej niszczący wpływ czystki i zastraszenia wywierają na resorty siłowe. Z relacji medialnych wynika, że do milicji rekrutują coraz więcej osób bez wyższego wykształcenia, zatrudnia się nawet osoby karane sądowo^[50]. W organach ścigania i sądach zostają ludzie, których lojalność wobec reżimu trzyma się nie tylko na przekonaniach, uzależnieniu materialnym, lecz również na strachu przed represjami w przypadku odejścia. W wielu przypadkach oficerowie śledczy, pracownicy sądów, prokuratury i milicji zajmują mieszkania służbowe, których zostaną pozbawieni po zwolnieniu z pracy. Odejście z systemu jest nie do pomyślenia również dla milicjantów, sędziów i prokuratorów, których najbliżsi krewni pracują w resortach siłowych. W taki sposób funkcjonariuszy organów ścigania i sądów przemienia się w coraz bardziej odizolowaną i nielubianą przez resztę społeczeństwa kastę.

Państwowy monopol na przemoc dostaje się w ręce ludzi o coraz niższych kwalifikacjach moralnych i zawodowych. Nie ograniczona prawem wszechwładza stwarza sprzyjające warunki  do powstania struktur kryminalnych wewnątrz resortów siłowych. W wojsku odejście fachowców oraz wzmożenie walki z ,,białoruskim nacjonalizmem” może doprowadzić do bezrefleksyjnego kopiowania rosyjskich wzorców ideologicznych i organizacyjnych. Zwiększona kontrola ideologiczna oraz spadek prestiżu armii, wywołany jej udziałem w represjach w 2020 r., najprawdopodobniej zniechęci wielu utalentowanych młodych ludzi do podjęcia studiów wojskowych.   Ten czynnik oraz zwolnienia osób podejrzanych o nielojalność mogą otworzyć ścieżki kariery dla dużej liczby młodych osób, które teraz masowo przyjmowane są do pracy w sektorze państwowym. Według niektórych relacji medialnych, na wolne miejsca często przychodzą krewni i znajomi zaufanych urzędników^[51]. Z jednej strony może to zwiększyć spójność klasy urzędniczej oraz jej lojalność wobec reżimu. Z drugiej zaś strony, urzędnicy stają się coraz bardziej odizolowaną od reszty społeczeństwa klasą, co obniża ich zdolność do obiektywnej oceny sytuacji i podejmowania trafnych decyzji. Skuteczność władz w rekrutacji młodych ludzi zależy również od tego, czy reżim będzie w stanie zaoferować im konkurencyjne wobec sektora prywatnego płace, zdolne zrekompensować niekomfortowe warunki pracy.

Dokąd pójdą zwolnieni?

Media informują, że duży deficyt specjalistów zmusza niektórych kierowników zakładów do przyjmowania zwolnionych z powrotem. ,,Złożyli sprawozdanie o zwolnieniu do KGB, a potem przyjęli ich do pracy z powrotem. Nikt nie powiedział, że nie można tak robić. Pracować nie ma komu, wszystkie wskaźniki zostałyby zaprzepaszczone”- tłumaczy gazecie ,,Nasza Niwa” pracownik państwowego zakładu budowlanego^[52]. Innym sposobem utrzymania oficjalnie zwolnionych specjalistów jest zawarcie z nimi umów cywilnoprawnych. Represjonowani uzyskują możliwość wykonywać swoich wcześniejszych obowiązków nie będac jednak pracownikami etatowymi. Taki schemat dotyczy raczej dość małej części represjonowanych pracowników. Zdecydowana większość zwolnionych zasila sektor prywatny lub wyjeżdża do pracy za granicę. Zwolnieni z powodów politycznych lekarze zatrudniają się w placówkach prywatnych lub emigrują na Ukrainę, do Polski, Czech, Niemiec^[53]. Dane o migracji, niestety, trafiły do szeregu statystyk, które władze Białorusi przestały publikować.

Przyciągające uwagę anomalie można znaleźć jedynie w statystykach zatrudnienia za rok 2020. Liczba zwolnionych z białoruskich organizacji w tym roku o 72 tys. przewyższała liczbę przyjętych do pracy. Jednocześnie liczba zatrudnionych w gospodarce Białorusi spadła jedynie o 14,6 tys. osób^[54]. Jednym z możliwych wytłumaczeń tej dysproporcji może być wyjazd 57.4 tys. Białorusinów do pracy za granicę. Zapoczątkowany w końcu 2020 r. trend migracyjny z pewnością był kontynuowany w roku 2021.

Część zwolnionych z pracy specjalistów wzmocni przedsiębiorstwa niepaństwowe, zwiększając dynamizm sektora prywatnego (zwłaszcza na tle degradującego się sektora państwowego). Dotychczas ofiary czystek politycznych szukały zatrudnienia w przedsiębiorstwach, pracujących dla klientów zagranicznych, m.in. w sektorze IT, logistyce i transporcie. Firmy – eksporterzy najmniej bowiem cierpiały z powodu kryzysu, z którym od ponad 6 lat boryka się gospodarka Białorusi. Sytuację jednak drastycznie zmienił atak Rosji na Ukrainę, prowadzony m.in. z terytorium Białorusi.

W pierwsze dni konfliktu sankcje USA pozbawiły banki: BelVEB, Belinvestbank, Dabrabyt, możliwości przeprowadzenia transakcji zagranicznych. Owe banki z rosyjskim kapitałem obejmują prawie 20% białoruskiego rynku finansowego^[55]. Istotne ograniczenie przepływów finansowych, obawy przed wprowadzeniem kolejnych sankcji Zachodu oraz zaostrzeniem represji politycznych Mińska zmuszają firmy branży IT do przeprowadzenia kolejnego etapu relokacji za granicę. Zamknięcie granic z Ukrainą znacząco podwyższa koszty eksportu towarów oraz ogranicza eksport usług transportowych^[56]. Pogorszenie sytuacji w IT i sektorze usług, będących dotychczas oazą dla najbardziej utalentowanych i ambitnych, zmusi tysiące Białorusinów – w tym represjonowanych – do emigracji. Krajem docelowym migrantów z pewnością będzie Polska.

Jeżeli kryzys gospodarczy spowodowany rosyjską agresją nie zniszczy systemu ekonomicznego Białorusi, udział w nim przedsiębiorstw prywatnych najprawdopodobniej nie zmaleje. Władze na razie nie mają środków, żeby poszerzać zatrudnienie i produkcję niewydajnych zakładów państwowych. Degradacja państwowych placówek edukacyjnych i opieki zdrowotnej najprawdopodobniej zwiększy popyt na szkoły i kliniki prywatne. Należy oczekiwać, że oddolne struktury rynkowe oraz struktury społeczeństwa obywatelskiego z konieczności będą wypełniały luki pozostawione przez nieefektywne instytucje państwowe. Rozwój tych struktur jednak nie będzie łatwy, bowiem władze będą patrzyły na nie jak na zagrożenie gospodarcze i polityczne. Reżim już obciąża przedsiębiorstwa prywatne coraz większymi podatkami i karami finansowymi. W taki sposób rząd pozyskuje brakujące środki na wypłatę emerytur, podtrzymanie deficytowych zakładów państwowych oraz finansowanie aparatu represji. W walce z problemami gospodarczymi władze Białorusi nierzadko rozdają urzędnikom wykluczające się nawzajem zadania. Masowym zwolnieniom z powodów politycznych towarzyszą zalecenia, aby zapobiegać „nieodwracalnemu odpływowi kadr za granicę”. Zalecenie to zostało zawarte w prognozach rozwoju gospodarczego Białorusi na rok 2022^[57].

Jeżeli reżimy A. Łukaszenki i W. Putina przetrwają skutki ataku na Ukrainę i sytuacja na Białorusi powróci do stanu sprzed lutego 2024 roku, kraje unijne będą musiały wybrać strategię wsparcia niepowiązanego z władzami sektora prywatnego. Należą do niego przede wszystkim orientowane na eksport i powiązane z rynkami zachodnimi przedsiębiorstwa z branży IT, transportu oraz przemysłu. Pomimo przeszkód, które będą czyniły władze, należy rozwijać kontakty firm prywatnych oraz kontakty międzyludzkie obywateli krajów UE i Białorusi. Rozwój tych kontaktów jest inwestycją w demokratyzację Białorusi.

Autor analizy: Aliaksandr Papko

^[1]https://motolko.help/ru-news/kadrovye-chistki-naczbank-kommunarka-i-naczionalnyj-istoricheskij-muzej/?fbclid=IwAR23VAX9gXAYDDTJ5PO6oL9aPpPiHuzKN4IyLGRqa8eFaGspjxkOlAeC8e8, dostęp: 10.02.22.

^[2]https://www.dw.com/ru/mest-protestujushhim-belorusam-vygonjajut-s-raboty-i-objavljajut-tunejadcami/a-56333960, dostęp: 08.02.22.

^[3]https://isans.org/analysis/policy-papers/oczenka-situaczii-v-pravoohranitelnyh-organah-belarusi.html, dostęp: 11.02.22.

^[4]https://www.currenttime.tv/a/belarus-mvd/31036553.html, dostęp: 10.02.22.

^[5]https://isans.org/analysis/policy-papers/oczenka-situaczii-v-pravoohranitelnyh-organah-belarusi.html, dostęp: 11.02.22.

^[6]https://t.me/By_Pol/438, dostęp: 10.02.22.

^[7]https://belsat.eu/in-focus/23-11-2021-admysloutsy-perashkadzhayuts-lukashenku-zahavats-uladu/, dostęp: 10.02.22.

^[8]https://t.me/bor_by/2637, dostęp: 10.02.22.

^[9]https://t.me/bor_by/2637, dostęp: 07.02.22.

^[10]https://motolko.help/ru-news/kadrovye-chistki-naczbank-kommunarka-i-naczionalnyj-istoricheskijmuzej/?fbclid=IwAR23VAX9gXAYDDTJ5PO6oL9aPpPiHuzKN4IyLGRqa8eFaGspjxkOlAeC8ej, dostęp: 13.02.22.

^[11]https://t.me/flagshtok/6271, dostęp: 10.02.22.

^[12]https://t.me/belamova/23640, dostęp: 13.02.22.

^[13]https://www.dw.com/ru/novye-chistki-neugodnyh-v-belarusi-uvolnjajut-za-sobytija-2020/a-60077829, dostęp: 14.02.22.

^[14]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=281780&fbclid=IwAR3AXv4CukVFFfklk_txaH02ZIaHMA0l8lAylKqhwBhwNl2FI5FCZY8InqI, dostęp: 10.02.22.

^[15]https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/97e/97e9d257e0d9bb1c5f9b1b1071c116ca.pdf, dostęp: 07.02.22.

^[16]https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/trud/operativnaya-informatsiya_8/chislennost-prinyatykh-i-uvolennykh-rabotnikov-v-organizatsiyakh-respubliki-belarus/, dostęp: 11.02.22.

^[17]https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/d8c/yr1d8w95a75bhnumml7vbg6jqxyih369.pdf, dostęp: 10.02.22.

^[18]https://neg.by/novosti/otkrytj/ekonomika-rastet–no-situaciya-s-zanyatostyu-i-zarplatami-ostaetsya-slozhnoj, , dostęp: 07.02.22.

^[19]https://news.zerkalo.io/life/6886.html?c, dostęp: 08.02.22.

^[20]http://xpress.by/2021/08/04/oficialno-32/, dostęp: 08.02.22.

^[21]https://www.bbc.com/russian/features-59306484?fbclid=IwAR1a4pxx_MR1FN7AIx4uVooahNDakZBc8scVU5oHzr0JuJBSzPlnZr4uFAw, dostęp: 13.02.22.

^[22]https://www.dw.com/ru/novye-chistki-neugodnyh-v-belarusi-uvolnjajut-za-sobytija-2020/a-60077829, dostęp: 10.02.22.

^[23]https://news-zerkalo-io.translate.goog/life/7500.html?_x_tr_sl=ru&_x_tr_tl=ru&_x_tr_hl=be, dostęp: 10.02.22.

^[24]https://www.bbc.com/russian/features59306484?fbclid=IwAR1a4pxx_MR1FN7AIx4uVooahNDakZBc8scVU5oHzr0JuJBSzPlnZr4uFAw, dostęp: 13.02.22.

^[25]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=281780&fbclid=IwAR3AXv4CukVFFfklk_txaH02ZIaHMA0l8lAylKqhwBhwNl2FI5FCZY8InqI, dostęp: 07.02.22.

^[26]https://spring96.org/ru/news/106117, dostęp: 07.02.22.

^[27]https://reform.by/290352-stala-vjadoma-prychyna-zvalnennja-dyrjektarki-muzeja-janki-kupaly-aleny-ljashkovich, dostęp: 08.02.22.

^[28]https://belsat.eu/in-focus/23-11-2021-admysloutsy-perashkadzhayuts-lukashenku-zahavats-uladu/, dostęp: 09.02.22.

^[29]https://president.gov.by/ru/events/soveshchanie-o-protivodeystvii-sankcionnym-meram-1639641613, dostęp: 09.02.22.

^[30]https://svb1234.azureedge.net/a/31522133.html?fbclid=IwAR2oncSj9ypp7NJk_TuU72NKKz-HTaBNNZUFEyBsUXpvkSj-86Y4mYfjngA, dostęp: 09.02.22.

^[31]https://svb1234.azureedge.net/a/31521399.html?fbclid=IwAR24X9TbfwCxic8QSJOxI9OjBNEO3aTTutu8vAVdsV1yznwPT7DPnS9u8Qs, dostęp: 10.02.22.

^[32]https://news.zerkalo.io/economics/4404.html?tg&fbclid=IwAR1be3jNq2_SSC3xS3SVu_wN8soN-2iDkkEk6Wl1FbAt9UeBQKpmZCtOrrQ, dostęp: 13.02.22.

^[33]https://president.gov.by/ru/events/soveshchanie-o-protivodeystvii-sankcionnym-meram-1639641613, dostęp: 13.02.22.

^[34]https://www.dw.com/ru/novye-chistki-neugodnyh-v-belarusi-uvolnjajut-za-sobytija-2020/a-60077829, dostęp: 10.02.22.

^[35]https://t.me/motolkohelp/24497?fbclid=IwAR1a4pxx_MR1FN7AIx4uVooahNDakZBc8scVU5oHzr0JuJBSzPlnZr4uFAw, dostęp: 10.02.22.

^[36]https://t.me/motolkohelp/24497, dostęp: 13.02.22.

^[37]https://www.svaboda.org/a/31630072.html, dostęp: 12.02.22.

^[38] https://www.facebook.com/BELSAT.TV/posts/5399368446756868, dostęp: 10.02.22.

^[39]https://thinktanks.by/publication/2021/12/09/osvobozhdenie-uchiteley-ot-neprofilnyh-obyazannostey-izmenit-li-eto-sistemu.html, dostęp: 10.02.22.

^[40]https://www.facebook.com/BELSAT.TV/posts/5399368446756868, dostęp: 08.02.22.

^[41]https://news-zerkalo-io.translate.goog/life/7500.html?_x_tr_sl=ru&_x_tr_tl=ru&_x_tr_hl=be, dostęp: 09.02.22.

^[42]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=281780&fbclid=IwAR3AXv4CukVFFfklk_txaH02ZIaHMA0l8lAylKqhwBhwNl2FI5FCZY8InqI, dostęp: 10.02.22.

^[43]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=280496&fbclid=IwAR0TQ15_4w-OFW5BSONQC24zj5hMiqaVGt5AUqNyVnnOyfnTtnqZ0sU_xTM, dostęp: 11.02.22.

^[44]https://www.dw.com/ru/novye-chistki-neugodnyh-v-belarusi-uvolnjajut-za-sobytija-2020/a-60077829, dostęp: 10.02.22.

^[45]https://naviny.online/article/20210503/1620061679-nezamenimye-est-vyiskivat-politiku-i-presledovat-vrachey-eto-paranoyya, dostęp: 10.02.22.

^[46]https://euroradio.by/u-belarusi-nyastacha-medrabotnikau-nekatoryya-ustanovy-shukayuc-sotni-supracounikau, dostęp: 10.02.22.

^[47] https://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/zdravoohranenie_2/, dostęp: 10.02.22.

^[48] https://telegra.ph/Gore-rukovoditel-kogda-vzorvetsya-Grodno-Azot-09-11, dostęp: 10.02.22.

^[49]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=281780&fbclid=IwAR3AXv4CukVFFfklk_txaH02ZIaHMA0l8lAylKqhwBhwNl2FI5FCZY8InqI, dostęp: 10.02.22.

^[50]https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Ft.me%2Fmotolkohelp%2F24508%3Ffbclid%3DIwAR0wgMhrHKEKBn4tQbMQI7haSnCNveFpGaba1IzyFW5tEfsL7IrrteC-1N4&h=AT3RXkKSxH8WKAiIDc1Yc9jTwh2z_C9AGnDo46JyN5k1TLMiEMlL73QuWE8hDfgkKT0pcu5NPss-BbVSVEyOd2RbLrBsUL5EujXBH6DhsOhmvfNilZBa_lh1b1EoSGguelswAw_iFkTzMndNmvU, dostęp: 10.02.22.

^[51]https://t.me/motolkohelp/24497?fbclid=IwAR1a4pxx_MR1FN7AIx4uVooahNDakZBc8scVU5oHzr0JuJBSzPlnZr4uFAw, dostęp: 09.02.22.

^[52]https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=281864, dostęp: 09.02.22.

^[53]https://www.currenttime.tv/a/mediki-belarusi/31558464.html, dostęp: 10.02.22.

^[54]https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/d8c/yr1d8w95a75bhnumml7vbg6jqxyih369.pdf, dostęp: 12.02.22.

^[55]https://infobank.by/infolineview/itogi-pervogo-dnya-vojny-vtb-sber-bank-dabrabyt-i-t-d-pod-sankciyami-i-mnogomilliardnye-poteri/, dostęp: 27.02.22.

^[56] https://dcsfxzu8xls6u.cloudfront.net/?c=ar&i=285332, dostęp: 27.02.22.

^[57]https://news.zerkalo.io/economics/4569.html?fbclid=IwAR0Wh5LB_huV98BobFLWRy5aUwB9_kueB1DxhjJcnAgeJ0ilmQ–bWeEP4o, dostęp: dostęp: 27.02.22.