Cios w główne branże eksportowe: wpływ antywojennych sankcji na gospodarkę Białorusi

Według Banku Światowego wojna Rosji przeciwko Ukrainie oraz sankcje nałożone na Białoruś jako współuczestnika rosyjskiej agresji poskutkują spadkiem białoruskiego PKB o 6,5%^[1]. Sektorowe sankcje gospodarcze wprowadzone 2 marca 2022 roku przez UE obejmują ponad połowę eksportu towarów do krajów Unii, co jednocześnie stanowi 13% całości białoruskiego eksportu.

Kolejne 13,6% eksportu towarów Białoruś utraciła wskutek opuszczenia rynku ukraińskiego. Eksport do tego kraju był drugim co do wielkości, po eksporcie do Rosji. Następnym ciosem wymierzonym w białoruską gospodarkę będzie spodziewany spadek gospodarczy w Federacji Rosyjskiej, który może nastąpić w wyniku działania międzynarodowych sankcji oraz bojkotu setek firm zagranicznych. Według Banku Światowego PKB Rosji w roku 2022 ma skurczyć się o 11,2%^[2].

Na Białorusi z powodu wojny i sankcji najbardziej ucierpi przemysł, którego produkcja tradycyjnie skierowana jest głównie na eksport. Może zmniejszyć się ona o 9,5%. Zgoda Rosji na odroczenie spłaty długów oraz rozliczanie za ropę i gaz w rosyjskich rublach mają nieco ustabilizować kurs białoruskiego rubla. Rosyjskie ulgi natomiast nie rozwiążą problemu spadającej produkcji. PKB per capita, a co za tym idzie również dochody ludności, wrócą do poziomu sprzed 10 lat. Najprawdopodobniej już w połowie roku władze Białorusi zmierzą się z koniecznością zwolnień w państwowych przedsiębiorstwach, stanowiących wcześniej trzon białoruskiej gospodarki.

Rok 2021: cud eksportowy wbrew sankcjom

Wbrew sankcjom wprowadzonym przez UE i USA w odpowiedzi na porwanie samolotu Ryanair oraz rozpętanie kryzysu migracyjnego, gospodarka Białorusi w 2021 roku wzrosła o 2,3%. PKB wyniosło 61,6 mld USD. Z danych Banku Światowego wynika, że wzrost ten Mińsk zawdzięcza nie inwestycjom lub zwiększeniu konsumpcji, lecz ożywieniu przemysłu, a przede wszystkim zwiększeniu eksportu towarów i usług. Najprawdopodobniej Białoruś skorzystała z ożywienia gospodarki związanego z zakończeniem pandemii COVID-19. Eksport białoruskich towarów i usług powrócił do poziomu sprzed pandemii.

Wyjaśnienie przyczyn białoruskiego cudu eksportowego jest utrudnione, bowiem białoruskie instytucje państwowe zaczęły ukrywać prawdziwe dane statystyczne. W sierpniu 2021 roku, po tym jak UE wprowadziła sankcje wobec białoruskich producentów potasu, paliw, tytoniu oraz linii lotniczych, Belstat przestał publikować dane dotyczące eksportu 6 kategorii towarów. Należą do nich: produkty chemiczne, elektronika, środki transportu, ropa i produkty ropopochodne^[3]. Utajnione statystyki obejmują ponad 1/3 białoruskiego eksportu o wartości ok. 15 mld USD. Ponadto od lutego 2022 roku szereg białoruskich instytucji państwowych (m.in. Belstat, Narodowy Bank Białorusi, Państwowy Komitet Celny), zablokowało dostęp do swoich stron użytkownikom z zagranicy.

Według danych Belstatu w 2021 roku Białoruś wyeksportowała towary o wartości 39,9 mld USD, czyli o 36,7% więcej niż w roku 2020^[4]. Zwiększył się nie tylko eksport towarów, ale i usług. Osiągnął on 9,7 mld USD, co daje o 1 miliard więcej, niż w przedpandemijnym roku 2019. Sukces eksportowy był w dużej mierze osiągnięty dzięki zwiększeniu sprzedaży na rynku krajów UE oraz Ukrainie – tak stwierdziło MSZ Białorusi w raporcie dotyczącym wyników polityki zagranicznej w 2021 roku^[5].

Według MSZ i Belstatu eksport do krajów unijnych w 2021 roku wyniósł 9,5 mld USD. Jest to o 74,4% więcej, niż w roku 2020^[6]. Eksport na Ukrainę wzrósł o 43% – do 5,4 mld USD. Z kolei do Rosji sprzedano towary o wartości 16,4 mld USD, co daje o 24% więcej, niż w roku poprzednim^[7]. Duże przychody walutowe zaskoczyły nawet rząd białoruski. Deficyt budżetowy, który władze zaplanowały na poziomie 1,8 mld USD, czyli 2,6% PKB pod koniec 2021 roku wyniósł jedynie 300 mln USD. Stało się tak dzięki zwiększeniu przychodów z eksportu oraz wpływów podatkowych^[8].

Wzrost eksportu do UE można wytłumaczyć bardzo ograniczonym zakresem sankcji unijnych. Aby nie zaszkodzić interesom europejskich kontrahentów sankcje nie dotyczyły już zawartych kontraktów i nie obejmowały szerokiej listy towarów. Na przykład zakaz sprzedaży do UE dotyczył jedynie 20% wytwarzanych na Białorusi nawozów potasowych. Duże wolumeny produkcji Mińsk przekierował z rynków unijnych na Ukrainę. To właśnie ona została głównym kierunkiem eksportu białoruskich rafinerii. W 2021 roku sprzedano tam produktów ropopochodnych o wartości 2,35 mld USD^[9]. Stanowi to ponad 70% eksportu całej branży przetwórstwa naftowego, która w 2021 roku sprzedała za granicę towary na ok. 3,2 mld USD^[10].

Kopalnie potasu i rafinerie wstrzymują produkcję

Potężny cios w jedną z kluczowych białoruskich branży eksportowych już na początku br. roku wymierzyła Litwa. 1 lutego, jeszcze przed rosyjską inwazją na Ukrainę, zrezygnowała ona z transportu białoruskich nawozów potasowych. Prawie cały ich eksport, ok. 11 mln ton rocznie, dokonywano przez port w litewskiej Kłajpedzie^[11]. Sprzedaż nawozów potasowych w ostatnich latach przyniosła krajowi ok. 3 miliardów dolarów, czyli 5% białoruskiego PKB. Zdaniem analityków nie uda się przekierowanie takich wolumenów w ciągu najbliższych dwóch lat na porty i koleje rosyjskie^[12]. Już w kwietniu 2021 roku producent nawozów potasowych ,,Belaruskali” ,,w celu przeprowadzenia planowanych napraw” wstrzymał wydobycie we wszystkich swoich pięciu kopalniach. Wcześniej na taką skalę prac nie wstrzymywano^[13]. W przedsiębiorstwie pracuje około 15 tys. osób.

Dokonany z terytorium Białorusi atak wojsk rosyjskich na Ukrainę uniemożliwił eksport produkcji do drugiego co do ważności partnera handlowego Mińska. Oprócz paliwa Białoruś sprzedawała na Ukrainę nawozy azotowe, potas i produkcję przemysłu maszynowego^[14]. Swoje towary eksportowały tam przeważnie białoruskie przedsiębiorstwa państwowe. Teraz rząd Białorusi stara się jak najszybciej znaleźć dla nich inne rynki zbytu. Według obliczeń białoruskiego Ministerstwa Gospodarki, z 5,4 mld USD eksportu przeznaczonego na rynek ukraiński do Rosji i Chin można skierować produkty o wartości odpowiednio 1,9 mld i 1,7 mld USD^[15]. W międzyczasie rafineria w Mozyrzu, będąca głównym eksporterem paliw na Ukrainę, podobnie jak ,,Belaruskali” obniżyła swoją produkcję z powodu „planowanego remontu”^[16]. Załoga tego zakładu liczy ok. 5 tys. osób.

Sankcje UE i USA: problemy dla eksporterów drewna, firm transportowych i przemysłu samochodowego

Kolejnym potężnym ciosem w białoruski eksport i sektor bankowy okazały się sankcje, wprowadzone przez kraje zachodnie w odpowiedzi na współudział Mińska w agresji na Ukrainę. 24 lutego USA wprowadziły ograniczenia dla dwóch banków państwowych (,,Belinvestbank” i ,,Dabrabyt”), białoruskiej córce rosyjskiego banku ,,VEB” oraz kluczowym przedsiębiorstwom działającym w sektorze militarnym^[17].

2 marca UE całkowicie zakazała importu białoruskiego potasu, drewna, cementu, stali oraz wyrobów gumowych. Według obliczeń Komisji Europejskiej sprzedaż tych towarów w zeszłym roku przyniosła Białorusi 5,9 miliardów EUR^[18]. Ponad jedną czwartą z tego przyniósł eksport drewna. W 2021 roku sprzedano je do krajów UE na kwotę ok. 1,6 mld USD. Paliw UE zaimportowała na sumę1,4 mld USD, zaś stali i potasu na 702 mln USD oraz 543 mln USD^[19].

Źródło: tradingeconomics.com

Jednocześnie UE zabroniła eksportu na Białoruś towarów i technologii podwójnego zastosowania. Na przykład zakazano sprzedawać białoruskim instytucjom państwowym wiele urządzeń elektronicznych — w tym modemy, światłowody, procesory, urządzenia laserowe. Zakazano również sprzedawać na Białoruś takie popularne towary jak silniki spalinowe, wózki widłowe czy elektronarzędzia budowlane^[20]. Dla porównania, w zeszłym roku kraje UE sprzedały na Białoruś tylko silników i kotłów na kwotę ok. 1,67 mld USD^[21].

Źródło: tradingeconomics.com

Ponadto z systemu transakcji finansowych SWIFT zostały wyłączone trzy duże białoruskie banki – ,,Belagroprombank”, ,,Dabrabyt” i ,,Bank Rozwoju” oraz ich spółki zależne. UE zakazała prowadzenia transakcji z ,,Narodowym Bankiem Białorusi”, a także finansowania handlu i inwestycji na Białorusi. Unijnym bankom zabrania się przyjmowania od obywateli Białorusi depozytów przekraczających 100 tysięcy euro. UE zakazała również dostarczania na Białoruś banknotów euro^[22].

Łączne aktywa 23 banków komercyjnych działających obecnie na Białorusi oraz ,,Banku Rozwoju”, wspierającego państwowe inwestycje, na dzień 1 stycznia 2022 roku wyniosły 32 mld USD^[23]. A łączne aktywa banków objętych amerykańskimi i europejskimi sankcjami wynoszą 16,5 mld USD, czyli 51% wszystkich aktywów.

8 kwietnia Rada UE zadecydowała o zakazie importu towarów przewożonych ciężarówkami na rosyjskich i białoruskich rejestracjach^[24]. Na Białorusi eksport usług transportowych w 2021 roku osiągnął rekordowy poziom 4,3 mld USD^[25], z czego 1,7 mld USD zarobił transport drogowy^[26]. Tradycyjnie ¾ przychodów z transportu drogowego, czyli 1,3 mld USD pochodzi z transportu towarów z krajów UE do Rosji. Zdaniem przedstawicieli branży zakaz nie doprowadzi do całkowitego wstrzymania dostaw, ale poważnie skomplikuje i podniesie ich koszty. Ceny transportu towarów z krajów UE na Białoruś w kwietniu wzrosły czterokrotnie, co przełoży się na wzrost cen wszystkich importowanych z Zachodu towarów^[27].

Na razie niektóre białoruskie przedsiębiorstwa transportowe rejestrują firmy w nieobjętym sankcjami: Kazachstanie oraz w krajach UE. Sektor transportowy zajmuje siódme miejsce pod względem liczby zatrudnionych i w 2020 roku liczył on 287 tys. osób^[28]. Kierowcy zastanawiają się nad emigracją na Zachód^[29]. Ich liczba szacowana jest na 30 tysięcy^[30].

Nowy exodus IT

Bojkot firm zagranicznych, z którym zetknęła się Rosja, w mniejszym stopniu dotknął Białoruś. Według danych Yale School of Management pod koniec kwietnia 2022 roku rynek rosyjski dobrowolnie opuściły ponad 750 przedsiębiorstw – w tym czasie Białoruś opuściło 21 firm. Wśród nich są giganci przemysłowi tacy jak: ,,Siemens” i ,,General Electric” oraz jeden z największych podatników kraju, twórca gier komputerowych ,,Wargaming”, zatrudniający na Białorusi około 2400 osób^[31].

Białoruska branża IT, będąca jednym z nielicznych ognisk rozwoju gospodarczego, dotkliwie odczuła skutki wojny. W kraju przestał działać szereg usług i zamrożono dostawy technologii. Sprzedaż na Białorusi wstrzymali twórcy oprogramowania antywirusowego ,,Avast” i ,,Norton”. Producent sprzętu komputerowego ,,Dell” zaprzestał świadczenia pomocy technicznej. Producent oprogramowania graficznego ,,Adobe” wstrzymał sprzedaż nowych produktów. Wszystkie dostawy na Białoruś wstrzymały producenci procesorów ,,AMD” i ,,Intel”. Systemy płatnicze jak ,,Western Union”, ,,American Express”, ,,Visa” i ,,Mastercard”, ,,Payoneer” oraz ,,Revolut” wstrzymywały transakcje lub je ograniczyły^[32].

Strach przed ewentualną mobilizacją do wojska oraz pozostaniem za nową żelazną kurtyną zmusił tysiące białoruskich programistów do opuszczenia kraju. W połowie marca, według badania portalu ,,dev.by”, 70% białoruskich firm IT przenosiło swoich pracowników za granicę, w tym 6,5% przenosiło załogi w całości^[33]. W porównaniu z poprzednią falą migracji, kiedy to wskutek represji politycznych Białoruś opuściło ok. 20 tys. specjalistów IT, obecna fala jest młodsza i liczniejsza. Kraj opuszczają programiści średniego i niższego szczebla^[34]. Najpopularniejszymi kierunkami relokacji pozostają Polska, Gruzja oraz Litwa^[35]. W taki sposób branża licząca pod koniec 2020 roku 136 tys. osób, może stracić 20 – 25 tys. pracowników. Przeciętny programista przywozi do kraju rocznie ok. 25 tys. USD w obcej walucie i stwarza miejsca pracy dla 4 osób^[36]. Wyjazd 25 tys. specjalistów branży IT zmniejszy przychody walutowe kraju o 600 mln USD.

Mimo masowej emigracji, mającej miejsce po represjach 2020 roku, białoruski sektor IT w zeszłym roku polepszył swoje wyniki finansowe. W porównaniu do roku 2020 eksport usług informatycznych wyrósł o 19%. Przychody eksportowe sektora osiągnęły 3,2 mld USD^[37]. Większość firm nie utraciła pracowników, duża część z nich przeszła na pracę zdalną lub zaczęła pracować w zagranicznych filiach firm białoruskich. Zresztą zdecydowana większość białoruskich firm informatycznych długo przed rozpętaniem represji na Białorusi oraz agresją Moskwy i Mińska na Ukrainę miała siedziby w krajach UE i USA oraz pozycjonowała siebie jako firmy zachodnie^[38].

Według analityków branży IT rozwój tego sektora, w odróżnieniu od innych branż białoruskiej gospodarki, nieco się spowolni, ale się nie zatrzyma^[39]. Branża informatyczna pozostaje jedną z bardzo nielicznych oferujących zarobki na poziomie światowym, dlatego będzie ona nadal przyciągała najbardziej zdolne i ambitne osoby. Analogicznie do lat 2020 -2021, programistów którzy opuścili kraj zastąpią absolwenci wyspecjalizowanych uczelni wyższych oraz specjaliści z innych sektorów. Firmy białoruskiego pochodzenia mające siedziby na Zachodzie, będą operowały jako firmy zagraniczne, korzystające z zasobów wykwalifikowanej siły roboczej na Białorusi. Niektóre firmy mogą próbować oswoić rynek rosyjski, z którego wyszli zachodni producenci oprogramowania. Ten rynek jednak jest o wiele mniej przejrzysty i silnie powiązany ze skorumpowanym sektorem państwowym^[40], dlatego może okazać się niechętny wobec obcych.

Działania zaradcze władz i oczekiwane skutki sankcji

Odmowa Litwy w kwestii transportowania białoruskich nawozów potasowych, wojna Rosji przeciwko Ukrainie oraz sankcje wprowadzone przeciwko Białorusi za współudział w rosyjskiej agresji, uderzyły w najważniejsze białoruskie branże eksportowe. Właśnie im Mińsk zawdzięcza utrzymanie wzrostu gospodarczego w roku 2021. Do głównych źródeł przychodów z eksportu Białorusi w roku 2021 należały (na podstawie danych Belstatu):

Usługi transportowe – 4,4 mld USD
Usługi IT – 3,4 mld USD
Przetwórstwo naftowe – 3,2 mld USD
Nawozy potasowe – 2,5 mld USD
Obróbka drewna – 2,3 mld USD

W zeszłym roku łącznie przyniosły one 15,8 mld USD, czyli 40% całego eksportu oraz 25% białoruskiego PKB. Najmniej od sankcji, bojkotu i utraty rynków najprawdopodobniej ucierpi IT, które ma potencjał, żeby utrzymać dochody na poziomie z poprzedniego roku. Najbardziej ucierpi produkcja nawozów potasowych oraz ropy – w tym obszarze przychody mogą się skurczyć o ponad połowę. W ciągu roku białoruski eksport może zmniejszyć się o ponad 5 mld USD, co jest równoznaczne z 8% PKB.

Alaksander Łukaszenka oczekuje, że straty na rynkach zachodnich zrekompensuje wzrost popytu w Rosji. Jego zdaniem białoruskie towary mają zastąpić produkcję firm zachodnich, masowo opuszczających rynek rosyjski^[41]. Niemniej jednak strat poniesionych na kierunkach południowym i zachodnim odzyskać najprawdopodobniej się nie da.

Z top-10 towarów, które Białoruś eksportuje do Rosji, największy potencjał mają meble i sprzęt AGD^[42]. Zyski ze sprzedaży głównego towaru eksportowego — mleka i serów — wzrosną, jeżeli rolnictwo znajdzie sposób, by zwiększyć produkcję mleka. W 2021 roku z powodu zmniejszenia subsydiów, upaństwowione rolnictwo miało poważne problemy z nabyciem nawozów, paliwa i części zamiennych. Poskutkowało to zmniejszeniem obszaru upraw i spadkiem plonów^[43]. Wzrost sprzedaży silników, traktorów oraz ciężarówek do Rosji też jest mało prawdopodobny, ponieważ rosyjskie zakłady samochodowe wstrzymują produkcję, a firmy przemysłowe i rolnicze rezygnują z planów inwestycyjnych^[44].

Źródło: russian-trade.com

Błyskawicznego upadku gospodarki białoruskiej w wyniku zachodniego embargo oczekiwać jednak nie należy. Sankcje unijne nie obejmują kontraktów zawartych przed 2 marca. Bardzo ważnym czynnikiem stabilizującym gospodarkę Białorusi jest decyzja Kremla, by odroczyć spłatę długów ,,na 5 – 6 lat”^[45]. Od 2012 roku Białoruś co roku zwraca pożyczkodawcom (przede wszystkim Rosji i Chinom) od 3 do 5 mld USD. W tym roku Mińsk miał wypłacić 3,23 mld USD. Oszczędności rzędu 3 mld USD rocznie zmniejszają presję na rezerwy walutowe, które 1 kwietnia 2022 roku wynosiły 7,5 mld USD. Od początku roku spadły one o ponad 900 mln USD^[46].

Stabilności rezerw walutowych (czyli również kursu białoruskiego rubla) będzie również sprzyjał oczekiwany spadek importu rosyjskiej ropy oraz plany Mińska i Moskwy, by rozliczać się za ropę i gaz w rublach rosyjskich^[47]. W 2020 roku Białoruś kupiła w Rosji ropy i gazu na kwotę ponad 6 mld USD^[48]. Ustabilizowanie kursu wymiany białoruskiego rubla nie zatrzyma jednak kurczenia się dochodów ludności. Drastyczna podwyżka kosztów logistycznych przyczyni się do inflacji, którą ekonomiści prognozują na poziomie ponad 15%^[49]. Spadek wymiany handlowej i zmniejszenie wolumenów produkcji doprowadzi do obniżenia dochodów budżetowych. Władze będą miały mniej środków na subsydiowanie deficytowych przedsiębiorstw, co może doprowadzić do zmniejszenia zatrudnienia. W drugiej połowie roku zwolnienia mogą dotknąć sektora rolniczego, budowlanego oraz przedsiębiorstw wcześniej stanowiących trzon gospodarki białoruskiej, należących do branży górniczej, przetwórstwa naftowego i przemysłu maszynowego.

Najprawdopodobniej, żeby umożliwić emigrację zarobkową i zredukować napięcia społeczne w takich centrach przemysłowych jak Soligorsk, Mozyrz czy Żłobin, władze Białorusi zdecydowały się na zniesienie tzw. ,,ograniczeń covidowych”. Od 3 kwietnia obywatelom Białorusi pozwolono swobodnie opuszczać kraj^[50]. Jednocześnie A. Łukaszenka zaprzestał wygłaszania gróźb wobec pracowników IT, pozostających kluczowym źródłem dochodów eksportowych^[51].

Wnioski i rekomendacje

W odróżnieniu od wszystkich poprzednich sankcji zachodnich, embarga wprowadzone w 2022 roku będą miały bezpośredni i odczuwalny efekt na gospodarkę Białorusi. Znaczenia samych ograniczeń eksportowych oraz utraty rynku ukraińskiego nie należy jednak przeceniać. Za ponad rok dochody eksportowe kraju mogą spaść o 12%, podczas gdy w okresie pandemii koronawirusa spadły one o 30%, co nie doprowadziło wówczas do katastrofy gospodarczej. Duży wpływ na gospodarkę Białorusi będzie miał również spadek popytu na towary białoruskie w pogrążającej się w kryzysie Rosji oraz spadek popytu na rynku wewnętrznym, motywowany wzrostem cen.

Zdaniem ekspertów z centrum badań ekonomicznych ,,BEROC”, gospodarka Białorusi pod koniec 2022 roku może skurczyć się o ponad 10%^[52]. Przy najgorszym scenariuszu, kiedy Białoruś straci 40% dochodów z eksportu, spadek PKB może osiągnąć 20%. Takiej recesji kraj nie widział od początku lat dziewięćdziesiątych^[53]. Chociaż ten katastroficzny scenariusz jest mało prawdopodobny należy zaznaczyć, że nawet prognozowany przez Bank Światowy spadek PKB o 6,5%, będzie bardzo dotkliwy dla ludności. Przy takim scenariuszu PKB per capita (mierzony w dolarach) wróci do poziomu z 2012 roku.

Źródło: data.worldbank.org

Jeżeli reżim A. Łukaszenki oraz jego model gospodarczy przetrwają szok roku 2022, kraje UE powinny kontynuować działania wspierające transformację gospodarczą Białorusi. Właśnie ona w dużym stopniu doprowadziła do obudzenia społeczeństwa w roku 2020. Emancypacji społeczeństwa białoruskiego pomogło poszerzenie sektora prywatnych przedsiębiorstw oraz wzmocnienie kontaktów międzyludzkich ze społeczeństwami krajów UE.

Państwa unijne powinny ograniczać przepływ środków do białoruskich przedsiębiorstw państwowych, które ułatwiają reżimowi kontrolę nad gospodarką i społeczeństwem. Jednocześnie należy wszelkimi sposobami wspierać rozwój małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych, których reżim nie jest w stanie kontrolować. Do takich przedsiębiorstw należą przede wszystkim pracujące dla rynków zagranicznych zaawansowane technologicznie małe i średnie przedsiębiorstwa. Wśród nich można wymienić: firmy IT, małe przedsiębiorstwa z branży elektronicznej i przemysłu mechanicznego, firmy dostarczające usługi medyczne, firmy zajmujące się produkcją wideo. Duża część z nich pozycjonuje siebie jak firmy zachodnie i ma siedziby główne w krajach UE, natomiast większość pracowników — na Białorusi. Należy wspierać takie firmy wykorzystywaniu transgranicznych schematów zarządzania, nie przeszkadzać im w nabywaniu zaawansowanych technologii i eksporcie swojej produkcji na Zachód. Dynamiczny sektor małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych nie tylko tworzy warstwę ludzi, których życie nie zależy od reżimu autorytarnego. Pozbawia on reżim zasobów ludzkich, stwarzając atrakcyjną alternatywę dla kariery w organach administracji państwowej lub resortach siłowych.

W celu poszerzenia kontaktów pomiędzy społeczeństwem białoruskim a społeczeństwami krajów UE należy wspierać migrację zarobkową z Białorusi, relokację firm, przyjmować na studia młodzież. Powinno się także pomagać niezależnym mediom, reprezentantom nauk humanistycznych i społecznych oraz działaczom kultury, poszerzającym idee alternatywne wobec rosyjskiego nacjonalizmu oraz radzieckiego autorytaryzmu Łukaszenki.

Autor analizy: Aliaksandr Papko

^[1]https://thedocs.worldbank.org/en/doc/d5f32ef28464d01f195827b7e020a3e80500022021/related/mpo-blr.pdf (dostęp: 06.05.2022).

^[2]https://thedocs.worldbank.org/en/doc/d5f32ef28464d01f195827b7e020a3e80500022021/related/mpo-rus.pdf (dostęp: 06.05.2022).

^[3]https://www.the-village.me/village/business/business-news/289649-belstat-sekret (dostęp: 06.05.2022).

^[4]https://belmarket.by/news/2022/02/27/news-49864.html (dostęp: 04.05.2022).

^[5]https://mfa.gov.by/publication/reports/c0b615e3c82db7a8.html (dostęp: 06.05.2022).

^[6]https://belmarket.by/news/news-49477.html (dostęp: 03.05.2022).

^[7]https://mfa.gov.by/publication/reports/c0b615e3c82db7a8.html (dostęp: 06.05.2022).

^[8]https://www.belta.by/economics/view/defitsit-respublikanskogo-bjudzheta-belarusi-v-2021-godu-sostavil-br06-mlrd-482196-2022/ (dostęp: 05.05.2022).

^[9] https://ilex.by/ot-chuda-do-shoka-chto-zhdet-belorusskij-eksport/ (dostęp: 07.05.2022).

^[10]https://neg.by/novosti/otkrytj/sostojanie-neftehimicheskogo-kompleksa-belarusi-za-9-mesjace-2021-goda/ (dostęp: 05.05.2022).

^[11] https://ilex.by/ot-chuda-do-shoka-chto-zhdet-belorusskij-eksport/ (dostęp: 06.05.2022).