Po wydarzeniach Sierpnia 2020 roku nastąpił okres krytycznych zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Białorusi. Wymusiły one na oficjalnym Mińsku szereg działań pogłębiających deficyt demokracji oraz zwiększających poziom zależności tego państwa od Federacji Rosyjskiej. Sytuacja A. Łukaszenki stała się jednak jeszcze bardziej skomplikowana prawie dwa lata później, kiedy to 24 lutego 2022 roku Rosja zaatakowała Ukrainę z terytorium Białorusi.
Z perspektywy dziewięciu miesięcy konfliktu można ocenić, że strategia przetrwania przyjęta przez białoruskie władze jest bardzo reaktywna i umożliwia adaptowanie się reżimu do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno- gospodarczej i geopolitycznej. W tej sytuacji kluczowe znaczenie miała korekta komunikacji propagandowej- reżim A. Łukaszenki podjął próby wykorzystania czasu rosyjskiej agresji na Ukrainę do konsolidacji autorytaryzmu, ale również- po okresie wzmożonej represywności- do przedstawienia białoruskiemu społeczeństwu propozycji nowej umowy stabilizacyjnej, która mogłaby być zawarta między Białorusinami a Łukaszenką. To próba kolejnego resetu w relacjach władzy i społeczeństwa, tym razem wzbogacona o propozycje ideologiczne. Z najpoważniejszego po II wojnie światowej kryzysu bezpieczeństwa światowego białoruskie władze wyciągnęły bowiem szereg lekcji, które mają wpływ na inicjatywy ważnie nie tylko dla bieżącej sytuacji Białorusi, ale również jej politycznej, gospodarczej i kulturowej przyszłości.
Wśród wielu narracji aktualnie obsługujących przestrzeń komunikacji propagandowej oficjalnego Mińska, trzy stanowią jej oś konstrukcyjną, z których tylko jedna zbudowana jest wokół bieżących wydarzeń na Ukrainie, natomiast dwie pozostałe są próbą zwrotu ku przyszłości (zarówno w kontekście polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej). Część zawartych w nich treści nie jest nowym produktem, jednak w kontekście wydarzeń na Ukrainie zmienił się zarówno ich wydźwięk, jak i potencjał propagandowy. Po raz kolejny pojawia się temat krystalizującej się właśnie białoruskiej idei narodowej i państwowej (tym razem w kontekście rozmowy A. Łukaszenki z A. Duginem), której echa znajdą się zapewne w nowej Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego. W jej projekcie triada: tożsamość narodowa- prawda historyczna- społeczna odpowiedzialność obywateli, uznawane są za podstawowe interesy narodowe. Płynące ze strony oficjalnego Mińska sygnały o konieczności stworzenia nowej idei narodowej („Idea narodowa to krótka, zwarta koncepcja, która powinna od razu zapierać dech w piersiach. To tak, jak patrzysz na to z otwartymi ustami i nie możesz oddychać”[1]) oznaczać mogą również szereg animowanych przez władze zmian w przestrzeni edukacyjnej i kulturowej. Ich zwiastunem niewątpliwie jest podjęcie decyzji o licencjonowania instytucji edukacyjnych na całej Białorusi, które ma mieć miejsce ze względu na konieczność ,,uporządkowania spraw w systemie edukacji”[2].
Narracja nr 1: Strategiczna niedecyzyjność gwarancją bezpieczeństwa Białorusinów
Przez ponad pół roku, na potrzeby opisu i interpretacji rosyjskich działań wojennych na Ukrainie, propaganda reżimu A. Łukaszenki niezmiennie stosuje taktykę zarządzania chaosem semantycznym. Uniki stosowane są przede wszystkim w przestrzeni komunikacyjnej: oficjalny przekaz białoruskich władz na temat udziału Białorusi w agresji na Ukrainę ma charakter dwugłosu i celowo jest konstruowany jako niekonsekwentny oraz pełen sprzeczności. Z jednej strony wprost deklaruje się wsparcie dla działań rosyjskich, z drugiej strony jednak podkreślany jest dystans białoruskiego reżimu wobec oficjalnego udziału w wojnie. Można nawet zauważyć, że im bardziej radykalnie prorosyjska jest retoryka oficjalnego Mińska, tym równolegle więcej sygnałów płynie z mediów państwowych do białoruskiego społeczeństwa o konieczności podejmowania przez władze Białorusi szeregu działań w celu ochrony Białorusi i Białorusinów przed rozlewem krwi- ergo- armia białoruska nie wejdzie na terytorium ukraińskie a otwartej mobilizacji na Białorusi nie będzie, bo to oznaczałoby destabilizację państwa.
Po zakończeniu pełnoskalowej fazy rosyjskiej agresji na Ukrainę, argument ten może stać się wiodącym w powojennej strategii legitymizacji A. Łukaszenki. Konsekwentnie próbuje on bowiem wzmocnić swoją pozycję ukazując siebie- wbrew faktom- jako pokojowo nastawionego przywódcę państwa, które jest obiektem nieustającego ataku. Podejmowane przez wokół stale rozszerzającą się grupę wrogów/ekstremistów/terrorystów działania, zagrażać mają bowiem nie tylko jego pozycji, ale przede wszystkim bezpieczeństwu Białorusinów. Dlatego już dziś mobilizacja wokół A. Łukaszenki jest przedstawiana jako rozwiązanie oczywiste, optymalne oraz podyktowane interesem państwa i społeczeństwa. W tym celu są stosowane takie zabiegi jak wizualizowanie Białorusi jako oblężonej twierdzy, czy budowanie narracji propagandowej przede wszystkim wokół takich emocji, jak strach.
W konsekwencji, najważniejsze treści dystrybuowane po 24 lutego 2022 roku obejmują następujące elementy:
- Akcentowanie aktywności kolektywnego Zachodu, który usiłuje doprowadzić do zaangażowania Białorusi w konflikt rosyjsko – ukraiński[3].
- Rosja i Białoruś – mimo nieustających prowokacji ze strony Ukrainy i kolektywnego Zachodu – wspólnie przeciwstawiają się eskalacji konfliktu, przy czym zmuszone są do działań o charakterze samoobronnym[4], [5], [6].
- Łukaszenka nieustająco lobbuje za pokojowym rozwiązaniem konfliktu rosyjsko – ukraińskiego i wyraża gotowość do zaangażowania na rzecz mediacji między stronami konfliktu[7].
- Niezależnie od genezy, przebiegu i rezultatów wojny nikt jej nie wygra, dlatego Ukraina powinna zaakceptować działania Rosji[8].
- Budowanie fałszywie symetrycznego obrazu rosyjskiej agresji: ,,Ukraińcy mówią o masowych grobach, zbrodniach popełnionych przez stronę rosyjską. Strona rosyjska podobnie ujawnia masowe zbrodnie popełnione przez stronę ukraińską. To zwykłe ataki informacyjne na siebie”[9].
- Białoruś bierze udział w ,,rosyjskiej operacji wojskowej” na Ukrainie, ale robi to ,,na własnych warunkach”: ,,nikogo nie zabijamy”, ,,nie wysyłamy naszego personelu wojskowego”, ,,udział [Białorusi- przyp. aut.] ogranicza się do zapobieżenia rozprzestrzenieniu się tego konfliktu na terytorium Białorusi” [10], [11].
- Białoruś nie przeprowadza mobilizacji, tylko ,,weryfikuje możliwości rezerwy”: ,,Ktoś może być chory, ktoś kulawy, ktoś martwy, ktoś spoza kraju…”[12].
Również analizując upublicznione komunikaty płynące ze spotkania Łukaszenka- Szojgu (03.12.22), można wnioskować, że A. Łukaszenka wciąż kluczy, podkreślając, że ,,szczerze” zadeklarowano stanowisko Białorusi wobec działań Rosji na Ukrainie i równolegle przypominając, że Białoruś nie chciała i nie chce wojny[13].
Narracja nr 2: ,,Nadszedł czas na Azję”[14]
Według A. Łukaszenki, po rozpadzie ZSRR obszar poradziecki stał się dla Zachodu laboratorium destabilizacji (konsekwencje Memorandum Budapesztańskiego; udane i niedane próby zamachów stanu; protesty na Ukrainie; zamieszki na Białorusi w 2020 roku; wydarzenia w Kazachstanie). Dlatego już na długo przez pandemią Covid- 19 i wojną na Ukrainie, ,,kolektywny Zachód” utracił mandat do bycia gwarantem bezpieczeństwa globalnego. Turbulencje, które objęły obszar poradziecki dają jednak Białorusi szanse na zbudowanie silniejszej pozycji w dopiero zarysowującej się nowej rzeczywistości geopolitycznej. Tworzona aktualnie wykładnia strategii działań oficjalnego Mińska zarysowuje przyszłą architekturę stosunków międzynarodowych, w której fundamentalne miejsce zajmie szeroko pojęty Wschód (przede wszystkim Chiny). Przyszłość Europy i USA zależeć miałaby więc przede wszystkim od ich autorefleksji i gotowości odstąpienia od promocji jednobiegunowego porządku światowego i uznania modelu policentrycznego za optymalny[15]. Dlatego naturalnym etapem rozwoju międzynarodowej aktywności Białorusi jest i będzie działanie na rzecz wzmocnienia organizacji globalnych i regionalnych, które mogą pomóc w minimalizacji skutków konsekwencji globalnych wstrząsów i konfliktów. Stąd też zainteresowanie Białorusi projektami Belt and Road czy Digital Silk Road oraz próba repozycjonowania się w OUBZ, SzOW i CICA.
Według A. Łukaszenki Białoruś jest świadoma zorientowania globalnej polityki i gospodarki na Azję, dlatego będzie wspierać budowę transkontynentalnych sieci powiązań handlowych, infrastrukturalnych i logistycznych[16],[17] a podczas swojego przewodnictwa w OUBZ zamierza zainicjować dialog strategiczny z Chinami (pilotować ten projekt ma sam A. Łukaszenka)[18]. Narracji tej towarzyszy wzmożenie dyplomatyczne A. Łukaszenki (udział w spotkaniu szefów Rady Państw SzOW w Samarkandzie[19] i w nieformalnym szczycie WNP w Petersburgu; rozmowy z prezydentem Tadżykistanu Emomali Rachmonem w Duszanbe; wystąpienie na szczycie CICA w Astanie, szczyt WNP w Astanie). W wizji oficjalnego Mińska integracja przestrzeni euroazjatyckiej jest więc naturalną formą obrony przed zachodnim neokolonializmem, który dąży do tego, by ,,podzielić przestrzeń euroazjatycką na sektory wpływów i wykorzystać (…) kraje jako surowce i kolonie przemysłowe”[20].
Narracja nr 3: Nowa Białoruś na ,,własnych zasadach”
W przestrzeni białoruskiej infosfery pojawiło się równolegle kilka elementów, tworzących zarys ładu społeczno – politycznego przyszłej Białorusi, której według słów samego A. Łukaszenki ,,nowa konstytucja przyniesie więcej demokracji”. Wszystko wskazuje na to, że reżim rozpoczął już przygotowania do wyborów prezydenckich w 2024 i 2025 roku, które mają się odbywać według ,,nowych zasad” i ugruntować białoruski wariant autorytaryzmu.
Z jednej strony są to sygnały nadchodzących zmian ustrojowych (ogłoszenie projektu ustawy o Wszechbiałoruskim Zgromadzeniu Ludowym oraz projektu ustawy o zmianie ordynacji wyborczej, zakładającego znaczne zmniejszenie liczby obwodowych komisji wyborczych i plany zniesienia minimalnej frekwencji wyborczej na Białorusi[21],[22]). Z drugiej strony A. Łukaszenka podkreśla, że pojawienie się nowego organu nie oznacza decentralizacji władzy na Białorusi, a Wszechbiałoruskie Zgromadzenie Ludowe będzie tylko opracowywało szeroko pojętą strategię[23]. Przyjęte został również dekrety (№ 356 i № 355) o działalności systemu organów bezpieczeństwa państwa Białoruś, na mocy których organy bezpieczeństwa państwowego (KGB) będą teraz podporządkowane wyłącznie A. Łukaszence. Przewiduje się też reorganizację Instytutu Bezpieczeństwa Narodowego Republiki Białoruś i utworzenie Akademii Bezpieczeństwa Narodowego.
Wszystkie te aktywności przygotowują Białoruś przyszłości i jednocześnie są reakcją władzy na wydarzenia z 2020 roku. Mimo upływu ponad dwóch lat od największego kryzysu legitymizacji władzy, represywność reżimu utrzymuje się wciąż na bardzo wysokim poziomie. Dowodzi tego również fakt, że amnestia ogłoszona z okazji Dnia Jedności Narodowej nie objęła więźniów politycznych (skazanych za „rozpalanie nienawiści”, „masowe zamieszki”, „naruszanie porządku społecznego”, „udział w ugrupowaniu ekstremistycznym”, „obrazę głowy państwa”, itd.), bowiem według oficjalnego stanowiska władz takich na Białorusi nie ma.
W związku z wydarzeniami 2020 roku i na tle rosyjskiej agresji na Ukrainę, powracają też tematy związane z koniecznością ,,naprawy” społeczeństwa białoruskiego, walki ze społecznym ,,pasożytnictwem” oraz spekulantami winnymi wzrostów cen[24]. Równolegle zapowiedziano reformy sfery usług socjalnych, która ma ich redystrybucję uczynić ,,bardziej sprawiedliwą”, czyli ideologicznie słuszną[25]. Dodatkowo decyzją A. Łukaszenki z prezydenckiego funduszu rezerw przeznaczono ponad 130 mln rubli na wsparcie pracowników państwowych, przy czym w ramach wydatkowania tych środków planowane są także wypłaty dodatków motywacyjnych dla wybranych kategorii pracowników sektora publicznego. Są to nauczyciele i wychowawcy klas szkolnych, grup przedszkolnych, czy pracownicy kultury. Jednym słowem osoby, od których będzie zależała implementacja nowych założeń ideologicznych w społeczeństwie.
Wezwano też wszystkie instytucje rządowe do podjęcia działań mających na celu przywrócenie ,,dyscypliny i porządku” w kraju[26]. W przekazie propagandowym pojawiają się również hasła służące mobilizacji i militaryzacji społeczeństwa: o ,,konieczności bycia czujnym”, o konieczności budowania odporności wobec ,,presji wywieranej przez wroga”, o ludziach ,,sprawiających problemy” i ,,szkodzących” państwu[27].
A. Łukaszenka publicznie polecił również, aby w ramach ,,walki z dezinformacją” systematycznie ,,informować” opinię publiczną, wojsko, dziennikarzy, czy urzędników państwowych o bieżących wydarzeniach na Białorusi. Projektowana jest centralnie zarządzana, ,,zakrojona na szeroką skalę kampania informacyjna”, która będzie reakcją na wypowiedzianą Białorusi wojnę informacyjną[28],[29]. Można więc oczekiwać, że na Białorusi nastąpi dynamizacja kampanii propagandowych, których zadaniem będzie przedwyborcze mobilizowanie społeczeństwa. Ich celem niewątpliwie będzie budowanie atmosfery strachu, zagrożenia i niepewności, czemu sprzyjają wydarzenia na Ukrainie[30]. To jednak również sygnał, że wkrótce w propagandzie pojawią się również treści koncyliacyjne, mające scementować społeczeństwo wokół pozytywnych emocji, związanych z właśnie konceptualizowaną nową ideą narodową. Po raz kolejny pojawia się w retoryce A. Łukaszenki hasło białoruskiego ,,życia na własnych warunkach”[31]. De facto oznacza to od prawie trzydziestu lat to samo: konsolidację autorytaryzmu, depolityzację społeczeństwa i nachalną promocję pozytywnego wizerunki A. Łukaszenki.
Autorka analizy: Justyna Olędzka
[1]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-discoursing-on-national-idea-in-belarus-154095-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[2]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-instructs-to-impose-school-licensing-in-belarus-153226-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[3]https://eng.belta.by/opinions/view/west-has-set-slavonic-nations-at-odds-with-each-other-and-is-trying-to-get-belarus-involved-6420/, (dostęp: 16.11.22).
[4]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-neither-belarus-nor-russia-wants-escalation-forced-to-defend-themselves-153883-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[5]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-military-must-take-all-measures-to-prevent-war-in-belarus-153706-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[6]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-nato-and-some-european-countries-are-contemplating-possible-aggression-against-belarus-153711-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[7]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-to-nbc-putin-has-never-intended-to-use-nuclear-weapons-in-ukraine-153880-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[8]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-putin-has-repeatedly-suggested-solutions-to-end-ukraine-conflict-153882-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[9]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-solution-to-ukrainian-conflict-is-possible-within-a-week-153898-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[10] https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-confirms-belarus-participation-in-russias-military-operation-in-ukraine-with-provisos-153559-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[11]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-talks-about-belarus-role-in-russias-military-operation-in-ukraine-153897-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[12]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-responds-to-talks-about-war-preparations-in-belarus-153568-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[13]Лукашенко на встрече с Шойгу: ни вы, ни мы войны не хотели и не хотим, https://www.belta.by/president/view/lukashenko-na-vstreche-s-shojgu-ni-vy-ni-my-vojny-ne-hoteli-i-ne-hotim-538182-2022/, (dostęp: 10.12.22).
[14]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-calls-to-find-faster-way-out-of-crisis-153820-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[15]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-recent-developments-herald-emergence-of-multipolar-world-153764-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[16]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-cis-states-are-able-to-reduce-impact-of-external-shocks-153859-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[17]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-western-sanctions-have-failed-153480-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[18]Беларусь собирается инициировать стратегический диалог ОДКБ – КНР, https://www.belta.by/president/view/belarus-sobiraetsja-initsiirovat-strategicheskij-dialog-odkb-knr-536503-2022/, (dostęp: 10.12.22).
[19]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-wests-attempts-to-keep-unipolar-world-order-resulted-in-severe-crisis-153152-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[20]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-at-cis-summit-everyone-will-be-put-to-the-test-153855-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[21]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-2024-election-will-be-largest-but-not-easiest-campaign-in-recent-years-154024-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[22]https://eng.belta.by/politics/view/plans-to-remove-minimum-voter-turnout-requirement-in-belarus-154042-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[23]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-new-constitution-will-bring-more-democracy-to-belarus-154085-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[24]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-to-belarusians-everyone-should-do-their-job-153708-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[25]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-promises-to-deal-with-social-parasitism-153713-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[26]https://eng.belta.by/president/view/call-to-mobilize-all-government-institutions-to-restore-discipline-153229-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[27]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-plans-to-turn-belarus-into-new-ukraine-will-fail-153224-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[28]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-orders-to-keep-public-informed-about-ongoing-developments-153712-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[29]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-wants-everyone-to-fight-in-information-war-153223-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[30]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-to-belarusians-you-can-live-in-peace-or-go-through-troubles-154027-2022/, (dostęp: 16.11.22).
[31]https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-belarus-does-not-need-european-style-democracy-154084-2022/, (dostęp: 16.11.22).
