Białoruś: od utraty geopolitycznej podmiotowości do okupacji

W ostatnich miesiącach w białoruskiej przestrzeni informacyjnej i politycznej toczy się dyskusja dotycząca tego, czy Białoruś znajduje się pod okupacją rosyjską i czy w tych okolicznościach kraje Zachodu mogą uznać Białoruś jako państwo okupowane. Główną przyczyną tej dyskusji stał udział państwa białoruskiego w rosyjskiej agresji przeciwko Ukrainie. Terytorium Białorusi było i wciąż jest wykorzystywane przez Federację Rosyjską w wojnie oraz do nacisków geopolitycznych w stosunku do krajów UE i NATO.

Uznanie Białorusi za okupowaną niesie za sobą konsekwencje zarówno dla państwa, jak i dla społeczeństwa białoruskiego. Jedną z nich jest praktyka dyskryminacji Białorusinów, znajdujących się poza granicami kraju i obarczanie społeczeństwa białoruskiego (analogicznie do rosyjskiego) winą za wojnę.

Chociaż na dziś nie ma jasnego określenia lub możliwości zdefiniowania tego, w jakiej rzeczywistości geopolitycznej Białoruś znajduje się po wydarzeniach z lat 2020 – 2022, nie ulega wątpliwości, iż jej położenie, jako kraju suwerennego uległo pogorszeniu. Obserwujemy rozszerzające się uzależnienie tej republiki w kwestiach polityki wewnętrznej i międzynarodowej od Rosji, postępuje również realizacja interesów strategicznych i bezpośredniej obecności wojskowej Federacji Rosyjskiej na terytorium Białorusi.

Dekonstrukcja geopolitycznej podmiotowości Białorusi

Podmiotowość geopolityczna jest konstrukcją teoretyczną, która pomaga określić rzeczywiste położenie kraju suwerennego w stosunkach międzynarodowych i regionalnych oraz ocenić jego możliwości w zakresie realizowania/prezentowania oraz ochrony interesów państwowych. Innymi słowy podmiotowość to „zdolność jednostek, grup, organizacji i instytucji do świadomego podejmowania suwerennych i racjonalnych działań, mających na celu zaspokojenie potrzeb osób i grup przez wywieranie wpływu na decyzje władzy politycznej[1]. Ta zdolność lub jej brak tworzy warunki dla wzmocnienia i rozwoju państwa jako jednostki geopolitycznej albo jego osłabienia. Oznacza to, że „podmiotowość geopolityczna stanowi zdolność państwa do dokonywania znaczących działania w stosunku do zajmowanego przez niego terytorium i sąsiednich terytoriów[2]”. Mając na uwadze tak zdefiniowaną podmiotowość geopolityczną i w jej kontekście oceniając aktualne położenie Białorusi, warto zwrócić uwagę na następujące aspekty:

• zdolność do świadomego podejmowania suwerennych i racjonalnych działań;
• zaspokojenie potrzeb podmiotu działań;
• działania w stosunku do zajmowanego przez niego terytorium i sąsiednich terytoriów.

Podmiotowość geopolityczna jest bezpośrednio związana z takim zjawiskiem jak suwerenność zewnętrzna, która gwarantuje, że państwo jest niezależne od innych państw w podejmowaniu decyzji. Suwerenność polega także na braku możliwości wpływania na państwo za pośrednictwem organizacji międzynarodowych, międzynarodowych grup nacisku i sojuszy politycznych. Tylko państwo w pełni suwerenne może być podmiotem geopolitycznym, tak rozumiana podmiotowość służy więc wzmocnieniu suwerenności.

Faktycznie od 1994 roku, czyli od momentu dojścia A. Łukaszenki do władzy, realizowano politykę prowadzącą do wzmocnienia zależności Białorusi zarówno w kwestiach gospodarczych, jak i strategicznych. De facto więc dekonstruowaną jej podmiotowość geopolityczną. Wynikało to z faktu, iż wewnętrzna stabilność reżimu (neo)autorytarnego była uzależniona od wsparcia informacyjnego i gospodarczego ze strony Moskwy – ten stan najbardziej ujawnił się podczas kryzysu politycznego na Białorusi w 2020 roku. Jednak już w roku 1995 odbyło się referendum, które wzmocniło procesy gospodarczego i politycznego zbliżania z Rosja oraz rozszerzyło warunki dla rusyfikacji i resowietyzacji przestrzeni kulturowej i politycznej Białorusi. Następnie, w roku 1999, został podpisany traktat o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji, który projektował pogłębioną integrację gospodarczą, polityczną oraz strategiczną. Dokument ten położył prawny fundament pod utworzenie i rozwój Regionalnego Zgrupowania Wojskowego, które zaczęło funkcjonować od roku 2000 oraz umożliwił powstanie innych wspólnych systemów obrony (w tym regionalnego systemu obrony powietrznej). W 2010 roku A. Łukaszenka był zmuszony do podpisania Euroazjatyckiej Unii Celnej, a w roku 2015 Białoruś stała się członkiem Sojuszu Euroazjatyckiego, co ograniczyło jej możliwości aktywnej współpracy gospodarczej z Unią Europejską.

W pierwszych latach swojego istnienia sojusz Białorusi i Rosji był oceniany jako uciążliwy dla Rosji, nic nie znaczący projekt geopolityczny, z którego zyski czepie tylko białoruski autorytaryzm. Faktycznie aż do roku 2019 strategiczny potencjał tego projektu był przez większość białoruskich i zachodnich analityków lekceważony, przy tym nie zważano również na wzrastającą agresję Rosji w polityce międzynarodowej. Tłumaczyło tym, że z punktu widzenia interesu gospodarczego, integracja jest dla Rosji niewygodna[3]. Jednak już w roku 2020 i 2021 funkcjonowanie na poziomie instytucjonalnym Związku Białorusi i Rosji oraz innych projektów strategicznych, stało się jednym z kluczowych narzędzi dekonstrukcji podmiotowości geopolitycznej Białorusi.

Należy zaznaczyć, że podmiotowość Białorusi wyrażała się nie w rzeczywistym położeniu państwa białoruskiego i jego zdolności do obrony suwerenności, lecz zależała od subiektywnego zachowania A. Łukaszenki. Formalna suwerenność państwa częściowo broniła jego własnych interesów politycznych w okresie konfrontacji z Rosją, kiedy Rosja naciskała na pogłębienie integracji lub w sprawie uznania republik separatystycznych po wojnie w Gruzji w roku 2008. Z tego powodu promowano bardzo popularne stanowisko, którym przedstawiciele reżimu aktywnie manipulowali w formalnych i nieformalnych relacjach z Zachodem, mówiące o tym, że to sam Łukaszenka jest gwarantem niezależności Białorusi. Oznaczałoby to, że wsparcie dla A. Łukaszenki jest równocześnie wsparciem udzielanym dla niepodległości Białorusi. Takie postrzeganie tej kwestii funkcjonowało zarówno w przestrzeni białoruskiej opozycji, jak i w elitach zachodnich po roku 2014, kiedy wybuchła pierwsza wojna w Ukrainie. Rzeczywiście, A. Łukaszenka kompleksowo wykorzystał nową sytuację geopolityczną w regionie, aby wzmocnić swoje relację z Zachodem i wyjść z izolacji międzynarodowej. W roku 2015 były zniesione przez kraje zachodnie praktycznie wszystkie sankcje polityczne i gospodarcze nałożone na reżim i jego przedstawicieli za represje oraz fałszerstwa wyborcze. Przez kolejnych 6 lat władze Białorusi nie zrobiły jednak nic, aby rozwinąć instytucje niezbędne dla wzmacniania podmiotowości geopolitycznej.

Autorytarna Białoruś pozostawała pod wpływem strategicznym, informacyjnym i politycznym Rosji. Jednym z przykładów takich działań może być zgoda Mińska na przyjęcie w roku 2018 Mihaila Babicza, oficera kadrowego GRU Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, jednego z uczestników operacji związanej z aneksją Krymu, jako ambasadora nadzwyczajnego i pełnomocnika prezydenta Federacji Rosyjskiej w sprawach rozwoju handlowo – gospodarczego z Białorusią. Obecność M. Babicza, którego nazywano „generałem – gubernatorem”[4] przejawiała się w aktywnym nawiązywaniu kontaktów z elitami politycznymi i gospodarczymi Białorusi oraz w tworzeniu sieci organizacji prorosyjskich. W 2019 roku doprowadziło to do poważnego konfliktu dyplomatycznego z Moskwą i odwołania ,,generał – gubernatora”.

Główny problem w kontekście podmiotowości geopolitycznej polega więc na tym, że jakkolwiek by nie był głęboki konflikt między Moskwą i Mińskiem, i jakkolwiek potężny byłby wewnętrzny kryzys polityczny na Białorusi, nic nie mogło wyrwać Białorusi z sieci zależności od Rosji.

Lata 2020 – 2021: kryzys polityczny i utrata podmiotowości geopolitycznej Białorusi

Uzależnienie suwerenności państwowej od zachowania, aspiracji i obaw A. Łukaszenki oraz brak własnych, narodowych i zinstytucjonalizowanych interesów geopolitycznych, doprowadziły na Białorusi do dominacji rosyjskiego interesu geopolitycznego. Właśnie nieograniczone wpływy polityczne, informacyjne i ideologiczne, będące skutkiem długoletniej orientacji państwa i społeczeństwa białoruskiego na Rosję, pozwoliły Moskwie w sposób błyskawiczny wykorzystać kryzys polityczny roku 2020 dla całkowitej eliminacji resztek podmiotowości geopolitycznej Białorusi. Zaznaczyć należy również, że nie zważając na dość agresywną politykę Rosji w stosunku do byłych republik radzieckich (Gruzja, Ukraina), większość Białorusinów miała dość pozytywny stosunek do Rosji i pozytywnie zapatrywała się na kwestie integracji.

Nie ulega wątpliwości, że bez wsparcia Moskwy A. Łukaszenka nie byłby w stanie utrzymać władzy po poważnym kryzysie politycznym, który miał miejsce po wyborach i protestach w 2020 roku. Stanowisko W. Putina i uznanie przez Kreml wyników wyborów prezydenckich można oceniać jako zewnętrzną legitymizację A. Łukaszenki. Odegrało ono kluczową rolę w stabilizacji reżimu i zdławieniu protestów. Jednak w konsekwencji A. Łukaszenka był zmuszony do przekształcenia Białorusi w element rosyjskiej przestrzeni geopolitycznej i Białoruś się stała narzędziem antyzachodniej polityki Moskwy, zarówno w stosunku do Zachodu, jak i Ukrainy.

W momencie, kiedy reżimowi A. Łukaszenki się udało stabilizować sytuację polityczną w kraju, Federacja Rosyjska zaczęła rozszerzać swoją obecność wojskową na Białorusi oraz zmuszać jej władzę do realizacji destruktywnej polityki w stosunku do Zachodu. Najbardziej oczywistym tego przykładem może być organizacja w roku 2021 kryzysu migracyjnego na granicach z krajami UE. Kryzys ten skutkował dalszą izolacją Białorusi i rozszerzeniem militarnej obecności Rosji na terytorium tej republiki. Innym krokiem, niszczącym podmiotowość geopolityczną Białorusi było błyskawiczne podpisanie przez A. Łukaszenkę 28 map drogowych pogłębionej integracji sojuszniczej oraz doktryny militarnej Państwa Związkowego. Jeszcze w roku 2019 A. Łukaszenka bardzo mocno sprzeciwiał się temu krokowi.

Okupacja hybrydowa

Agresja Rosji na Ukrainę, aktywne wykorzystanie terytorium Białorusi do realizacji rosyjskich planów po 24 lutego 2022 roku oraz regularne ostrzeliwanie Ukrainy z terytorium Białorusi, zapoczątkowało dyskusję na temat okupacji Białorusi przez Rosję. Co więcej, wszyscy przedstawiciele białoruskich organizacji opozycyjnych zwrócili się do krajów zachodnich oraz Ukrainy, aby uznały one Białoruś za kraj okupowany[5]. Sytuacja, w której znalazła się Białoruś od początku wojny może nie do końca odpowiadać klasycznemu rozumieniu okupacji („terytorium jest uważane za okupowane, gdy faktycznie znajduje się pod władzą wrogiej armii”)[6], dlatego dla doprecyzowania tego określenia mówi się także o sprawowaniu efektownej kontroli/władzy nad okupowanym terytorium[7].

Oprócz określenia ,,okupacja militarna” bardzo często używany jest termin non-belligerent occupation, czyli okupacja niemilitarna, która jest wynikiem uprzednio podpisanych traktatów dwustronnych między przyszłym krajem – agresorem i krajem – ofiarą okupacji. Przykładem takiej okupacji jest zajęcie przez ZSRR krajów bałtyckich w roku 1940. Niektórzy badacze wprowadzają także definicję long arm occupation, w myśl której państwo staje się okupantem, kiedy wywiera albo narzuca ogólną kontrolę nad władzami lokalnymi albo zorganizowanymi grupami, które sprawują efektywną kontrolę nad terytorium innego państwa lub jego częścią[8].

Z jednej strony sytuacja, która zaistniała na Białorusi może nie odpowiadać przyjętym koncepcjom okupacji, zaś z drugiej obserwujemy znaczący wpływ i kontrolę Rosji na Białorusi, co stawia pod znakiem zapytania samodzielność reżimu A. Łukaszenki. W kontekście można więc użyć terminu long arm occupation albo „okupacja hybrydowa”. Są one realizowane na takim obszarze i w tym zakresie, który odpowiada państwu okupantowi w sytuacji bieżącej. W związku z tym, że Białoruś jest dla Rosji krajem zaprzyjaźnionym, jej władze stworzyły wszystkie formalne i prawne warunki dla realizacji interesów Rosji. Pomogły również w tym, żeby okupacja była odbierana jako integracja, a obecność wojsk rosyjskich i agresja wobec Ukrainy były postrzegane jak obrona interesów państwa związkowego.

Należy również podkreślić, że proces, z którym mamy do czynienia, wciąż trwa. To znaczy, że nie jest on aktem dokonanym, a na bieżąco realizowanym i to tylko w takim stopniu, w jakim to opowiada interesom strategicznym Rosji. W tej sytuacji okupację możemy określić nie tyko jako long arm, ale również jako long term. Okupacja długoterminowa oznacza więc pogłębienie sytuacji uzależnienia i jego instytucjonalizacji, co w efekcie prowadzi do dalszego podporządkowania Rosji i przekazaniu jej kontroli w innych strefach życia społecznego.

Ogólna charakterystyka aktualnego położenia Białorusi

Nie ulega wątpliwości fakt, że kontrola i wykorzystanie terytorium Białorusi w skali, z którą mamy aktualnie do czynienia, było dla Federacji Rosyjskiej kluczowym warunkiem rozpoczęcia kolejnej fazy wojny z Ukrainą. Taki zakres kontrola byłby niemożliwy bez efektywnego wpływu na reżim A. Łukaszenki i jego podporządkowania Moskwie. Poparcie deklarowane przez A. Łukaszenkę dla Rosji świadczy o tym, że nie był on w stanie odmówić Moskwie, czyli faktycznie nie był samodzielny w realizacji polityki prowadzonej wewnątrz własnego kraju, wpływającej na losy państwa i społeczeństwa.

Analizując położenie Białorusi w latach  2020 – 2022 warto również zwrócić uwagę na następujące kwestie:

1. W wyniku kryzysu politycznego w 2020 roku A. Łukaszenko utracił legitymizację wewnętrzną. Jego utrzymanie się przy władzy było możliwe przy bezpośrednim wsparciu politycznym, ideologicznym i militarnym ze strony Moskwy. Ten fakt pozwala wnioskować, że na Białorusi rządy A. Łukaszenki mają za zadanie jedynie realizowanie określonych funkcji administracyjnych w obszarze politycznym i militarnym;
2. Administracja A. Łukaszenki nie sprawuje suwerennej kontroli nad terytorium Republiki Białoruś, które jest w pełni wykorzystywane na potrzeby wojskowo -strategiczne przez Federację Rosyjską w celu prowadzenia działań wojennych wobec Ukrainy. Od początku wojny z terytorium republiki wystrzelono ponad 1000 rakiet[9];
3. Łukaszenka nie ma wpływu na działalność wojsk rosyjskich na terytorium Białorusi, nie może zmusić ich do wycofania się albo odmówić ich przyjmowania. Wojska Federacji Rosyjskiej znajdują się na terytorium Białorusi od stycznia 2022 roku, a ich celem było nie tylko przeprowadzenie ataku na Ukrainę, ale także utrzymanie geopolitycznej kontroli nad Białorusią. Od 10 października 2022 roku administracja A. Łukaszenki zapowiedziała rozmieszczenie Regionalnego Zgrupowania Wojsk, przewidującego wprowadzenie na Białoruś rosyjskiego kontyngentu wojskowego, liczącego około 9 tys. osób (realnie prawdopodobnie więcej), ok. 170 czołgów, do 200 bojowych pojazdów opancerzonych oraz do 100 dział i moździerzy kalibru ponad 100 mm[10]. Oznacza to także stałą obecność rosyjskich wojskowych na terytorium kraju, a także dalszą integrację armii białoruskiej z rosyjską przestrzenią wojskowo – polityczną.
4. Na Białorusi wewnętrzna polityka władz skierowana jest na wyniszczenie nie tylko oporu i opozycji białoruskiej (instytucji społeczeństwa obywatelskiego), ale i elementów związanych z kulturą i tradycją narodowościową. Represje dotykają również za okazywanie wszelkich przejawów solidarności z Ukrainą lub wygłaszanie opinii antywojennych i antyrosyjskich. Innymi słowy, administracja A. Łukaszenki prowadzi taką politykę, którą prowadziłaby każda inna władza okupacyjna.
5. W obecnej sytuacji, w przestrzeni propagandowo – informacyjnej Białorusi stale obecny jest przekaz propagandy rosyjskiej. Administracja A. Łukaszenki, poprzez „referendum” z 27 lutego 2022 roku wprowadziła zmiany w konstytucji, w wyniku którego z konstytucji zostały wykreślone zapisy, że Białoruś dąży do neutralności i bycia strefą wolną od broni jądrowej. Nie zważając na fakt, że konstytucja na Białorusi miała znaczenie wyłącznie formalne, należy zauważyć, że również na poziomie symbolicznym Białoruś staje się częścią rosyjskiej przestrzeni militarnej;
6. Wciąż na dość wysokim poziomie pozostaje ryzyko bezpośredniego udziału Białorusi w otwartym konflikcie z Ukrainą. Władze Białorusi rozpoczęły działania, które są określane jako ukryta mobilizacja (ocena wojennego potencjału rezerwowego).

Podsumowując, reżim (administracja) A. Łukaszenki pełni funkcje wyłącznie w celu zapewnienia porządku wewnętrznego i administracji okupacyjnej. Zarządza on terytorium przez wykorzystanie działań nadzwyczajnych, zarówno w zakresie utrzymywania stabilności gospodarczej, jak i w celu zapewnienia logistyki dla rosyjskiej obecności wojskowej. Polityka reżimu Łukaszenki w latach 1994 – 2020 doprowadziła więc do geopolitycznego uzależnienia Białorusi od Rosji, rozszerzenia rosyjskich wpływów strategicznych i informacyjno-politycznych. W tych kontekście można podkreślić, że kryzys polityczny z roku 2020 sprzyjał całkowitej utracie przez Białoruś podmiotowości geopolitycznej. Polityka Rosji wobec Białorusi, wykorzystanie jej terytorium i zasobów wojnie z Ukrainą udowadniają, że państwo białoruskie nie dysponuje możliwością realizowania efektywnej kontroli nad swoim terytorium, co pozwala wnioskować o okupacji Białorusi. Skutki polityczne uznania Białorusi za kraj okupowanyUznanie Białorusi za państwo okupowane lub znajdujące się w procesie wdrażania wobec niego polityki okupacyjnej może mieć szereg politycznych i informacyjnych konsekwencji dla Białorusi i narodu białoruskiego:

1. będzie to sprzyjać interpretacji, że Rosja prowadzi wojnę nie tylko z Ukrainą, ale także z Białorusią. Białoruś, w wyniku hybrydowych działań politycznych ze strony Rosji i w skutek polityki A. Łukaszenki stała się ofiarą;
2. Białoruś jako kraj okupowany i częściowo zajęty przez Rosjan nie jest współagresorem w wojnie z Ukrainą, lecz biernym narzędziem tej agresji;
3. naród białoruski znajduje się pod okupacją, stosuje się wobec niego represje i terror. W tej sytuacji nie może on ponosić odpowiedzialności za działania administracji A. Łukaszenki;
4. części ludności Białorusi, która wciąż pozytywnie patrzy na Rosję może zrozumieć, że polityka Moskwy ma destrukcyjne skutki i dla narodu białoruskiego i dla kraju. Poprzednie procesy integracyjne miały na celu wyłącznie podporządkowanie Białorusi Rosji, zniszczenie jej niepodległości oraz dalszą rusyfikację i asymilację Białorusinów;
5. zrozumienie obecnej sytuacji w Republice Białoruś stworzy warunki do zmniejszenia napięć w stosunkach między narodami białoruskim i ukraińskim oraz wzmocni ich konsolidację w celu wspólnej walki z rosyjską agresją. Wojna na Ukrainie jest nie tylko walką o przetrwanie Ukrainy, ale i o istnienie Białorusi;
6.  uznanie Białorusi za kraj podporządkowany Rosji powinno doprowadzić do pozytywnych zmian w sytuacji Białorusinów, przebywających w krajach demokratycznych. Białorusini  nie powinni czuć się dyskryminowani i powinni być zrównani w prawach z Ukraińcami;
7. Po ósme, w związku z okupacją Białorusi kraje zachodnie powinny zaproponować obywatelom Białorusi wdrożenie polityki uproszczonego wjazdu do Unii Europejskiej. Powinny zostać wprowadzone ,,zielone korytarze” dla obywateli Białorusi, którzy chcą opuścić terytorium republiki.

Autor analizy: Pavel Usov

[1]M. Gulczyński: Nauka o polityce, Warszawa 2007.

[2]A. Ковалева, Япония: эволюция геополитической субъектности, https://www.gramota.net/articles/issn_1997-292X_2015_6-1_26.pdf, (dostęp: 10.11.2022).

[3]В Минске предрекают конец союзной интеграции Версия для печати Обсудить на форуме  В отношениях России и Белоруссии победил рынок, https://www.ng.ru/cis/2020-02-09/1_7789_belorussia.html?id_user=Y, (dostęp: 09.11.2022).

[4]В Минск прибыл новый посол России, «генерал-губернатор» Бабич, https://m.nashaniva.com/ru/articles/215650/?mo=9bd5131eec4acce206acbcb4209ee894604e3def, (dostęp: 20.11.2022).

[5]Тихановская просит ООН признать Беларусь временно оккупированной Россией  Тихановская просит ООН признать Беларусь временно оккупированной Россией, https://tsn.ua/ru/politika/tihanovskaya-prosit-oon-priznat-belarus-vremenno-okkupirovannoy-rossiey-2011930.html, (dostęp: 20.11.2022).

[6]Occupied Territory. The Practical Guide to Humanitarian Law, https://guide-humanitarian-law.org/content/article/3/occupied-territory/ , (dostęp:21.11.2022).

[7] E. Benvenisti, The international law of occupation, Princeton University Press 2004.

[8]Occupation and other forms of administration of foreign territory, Report prepared and edited by T. Ferraro Legal, ICRC 2012, p.25, https://www.icrc.org/en/doc/assets/files/publications/icrc-002-4094.pdf, (dostęp: 11.12.22).

[9]Сколько ракет запустили по Украине с территории Беларуси?,  https://www.delfi.lt/ru/abroad/belorussia/skolko-raket-zapustili-po-ukraine-s-territorii belarusi.d?id=90219501, (dostęp: 20.11.2022).

[10]Глава белорусской разведки назвал союзников и недругов Беларуси, https://news.zerkalo.io/economics/25591.html?c, (dostęp: 22.11.2022).